Godišnjice važnijih događaja iz Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije često su povod polemika usled njihovog različitog viđenja i tumačenja. Često se upotrebom netačnih informacija i/ili poluinformacija, kojima se vešto manipuliše, radi na obesmišljavanju "nepoželjnih" činjenica, a preko njih i šireg konteksta događaja, da bi se putem kreiranja novih narativa ostvarili politički ciljevi. Posebno mesto u tim polemikama zauzima sistem koncentracionog logora Jasenovac i pitanje broja njegovih žrtava.

Sistem logora Jasenovac, koji je postojao od kraja avgusta 1941. pa do kraja aprila 1945. godine, predstavljao je najveći koncentracioni logor na jugoistoku Evrope i svakako najveći koncentracioni logor koji nije organizovala niti njime upravljala nacistička Nemačka. Formiran nakon zatvaranja gospićke grupe logora, logor Jasenovac je trebalo da preuzme njegovu ulogu logora uništenja, ali je dobio i ulogu radnog logora. Izabrana je lokacija koje se nalazila pored železničkih komunikacija, na mestu pored reke, blizu branjenih mostova, terenu koji je bio močvaran, dakle, lak za odbranu i, što je važno, mesto na području na kome je živelo dve petine srpskog nacionalnog korpusa u NDH. Obim izvršenog zločina u logoru Jasenovac jasno ga je odredio kao logor smrti i svrstao ga u sam vrh liste koncentracionih logora po broju žrtava.

Pre upuštanja u bilo kakvu raspravu oko broja stradalih u NDH i Jasenovcu, treba stalno imati u vidu da se iza tih brojeva kriju ljudi, stradale ličnosti sa ostvarenim, prekinutim ili nezapočetim biografijama, da bilo koji broj, bez obzira koliko on bio veliki, treba posmatrati kao zbir pojedinačnih ugašenih života, dakle jedan, plus jedan, pa još jedan, pa opet još jedan…

PROMENLJIVE OCENE

Stradanje civilnog stanovništva u koncentracionim logorima tokom Drugog svetskog rata predstavljalo je značajan segment ukupnih pretrpljenih ljudskih gubitaka Jugoslavije, pa je kao takvo bilo predmet istraživanja jugoslovenske istoriografije, kao i istoriografija država naslednica. Međutim, kvantitet objavljenih radova nije praćen jednakim kvalitetom, a svi su (radovi) uticali na stvaranje predstave o logoru koja često nije odgovarala stvarnoj slici. Ocene o ukupnim gubicima, te ocene o broju stradalih u Jasenovcu su varirale, menjale se, i do sada je to pitanje ostalo otvoreno.

Na utvrđivanje broja stradalih Jugoslavije u ratu negativno je uticala dugogodišnja ideološka predstava o Drugom svetskom ratu. Socijalistička Jugoslavija nikada nije sačinila celoviti popis stradalih tokom Drugog svetskog rata, pa je zato otvoren prostor za raznovrsna nagađanja, svojatanja žrtava, manipulacije, kako naučne tako i političke, kao i za stvaranje novih mitova. Država je 1964. godine popisom "Žrtve rata 1941–1945" pokušala da odredi stradale na teritoriji Jugoslavije. Utvrđeno je da je stradalo 597.323 osobe, od kojih je 134.464 stradalo u internaciji (22,51%). Popisna komisija je utvrdila kako je učinjen niz propusta pri izradi popisnika, te zaključila da je njime obuhvaćeno 56-59% lica od onih koje je trebalo obuhvatiti. Pošto je popis stradalih prvenstveno sačinjen radi naplate ratne štete od Nemačke, a dobijeni broj stradalih u ratu bio je daleko od očekivanog i do tada važećeg broja 1.706.000, odlučeno je da se stavi zabrana na njegovo korišćenje i sav materijal je predat Arhivu Jugoslavije na čuvanje. Zabrana je trajala gotovo trideset godina, do 1992. godine. Gubitak vremena smanjio je mogućnost da se utvrdi pravi broj stradalih zbog biološkog nestanka svedoka, a time je znatno otežana pokrenuta revizija popisa.

Koristeći se raznovrsnom arhivskom građom, literaturom i anketnim formularima, Savezni zavod za statistiku je, uz asistenciju Muzeja žrtava genocida, otpočeo 1995. godine rad na reviziji popisa identifikacijom novih osoba i proverom postojećih podataka u popisu njihovim ukrštanjem sa podacima iz drugih izvora. Ideja je da se revizijom obuhvate sva lica koja su živela na prostoru Jugoslavije bez obzira na nacionalnu, versku, etničku, političku i vojnu pripadnost, čime bi se ispravila osnovna metodološka greška nepopisivanja "kolaboracionista". Od 2002. godine Muzej žrtava genocida reviziju popisa obavlja samostalno, kao svoj trajni projekat. Da sada je poimenično utvrđen broj od oko 660.000 stradalih sa teritorije Jugoslavije, od kojih je oko 89.000 izgubilo život u Jasenovcu. Baveći se već dugo ovim poslom, mišljenja sam da verovatno nikada nećemo doći do konačnog broja stradalih u Jugoslaviji, pa samim time ni do broja stradalih u Jasenovcu, ali možemo pouzdano utvrditi najniži broj stradalih, tako da će moći da se kaže "ne manje od…". Time ćemo barem delimično sprečiti manipulacije brojem stradalih. Još je važnije što time odajemo poštu žrtvama njihovim spašavanjem od zaborava, čime Muzej postaje čuvar sećanja na njih.

ČETVRTINA SVIH CIVILA

Osim glavnog pitanja koliko je stradalih u Jasenovcu, značajno pitanje za istraživače je kakva je unutrašnja struktura stradalih u logoru, te u kakvom su oni odnosu sa ukupnim gubicima civila sa teritorije Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Iako je nepotpun, popis "Žrtve rata 1941–1945" je vrlo indikativan jer otvara mogućnost analize na vrlo reprezentativnom uzorku. Dosadašnje iskustvo sa prezentacijom dostignutih rezultata revizije popisa pokazuje da su oni uglavnom pogrešno (ili možda namerno) smatrani konačnim, te su kao takvi predstavljani u istoriografskoj literaturi i medijima. Napravljena je procena broja stradalih, te su sve analize urađene na osnovu proračunatog broja stradalih i prikazane komparativno sa podacima iz popisa stanovništva.

Prema popisu iz 1931. godine, na teritoriji NDH živelo je 5.559.420 stanovnika, što je bilo 39,90% stanovništva Jugoslavije. Nacionalna struktura stanovništva bila je izuzetno heterogena: tri petine su činili pripadnici državotvornih naroda Hrvata i Muslimana (koji su tretirani kao Hrvati islamske veroispovesti), dok su trećinu predstavljali Srbi, uz minimalno učešće ostalih nacionalnosti, među kojima je značajno pomenuti učešće Jevreja i Roma. Svi antagonizmi, sve suprotnosti i podele, nacionalne, političke, ideološke, verske, jezičke, kulturne, ekonomske prirode, koje su postojale u predratnom društvu na ovoj teritoriji, u ratu su dobile ekstremne vrednosti i u određenoj meri učestovale u kreiranju uslova za masovno stradanje stanovništva. Među stradalim civilima NDH bilo je 66,48% Srba, 10,20% Hrvata, 7,77% Muslimana, 5,83% Jevreja, 4,86% Roma, 1,26% ostalih nacionalnosti i 3,60% neutvrđenih nacionalnosti.

Tokom 44 meseca postojanja sistema logora Jasenovac ubijeno je, prema proceni, između 122.279 i 130.120 osoba, tako da je u njemu život izgubila četvrtina svih stradalih civila tadašnje Nezavisne Države Hrvatske. Svrha formiranja koncentracionog logora kao institucionalnog oblika za eliminaciju pojedinih naroda iz stanovništva NDH, delom ili u celini, kao i za obračun sa političkim i ideološkim protivnicima NDH, odredila je nacionalnu strukturu gubitaka u Jasenovcu. Tri petine (62,98%) ukupnih gubitaka u Jasenovcu predstavljali su Srbi, šestinu (15,47%) Romi, sedminu (14,66%) Jevreji, dvadeseti deo (4,91%) Hrvati, uz minimalno učešće u gubicima (1,11% odnosno 0,87%) Muslimana i pripadnika ostalih i nepoznatih nacionalnosti.

Jasno izražena težnja ustaša da unište određene narode već na početku rata vidljiva je u dinamici stradanja u Jasenovcu logoraša različitih nacionalnost. Tako su u prve dve godine rata, odnosno tokom prvih 16 meseci postojanja logora, ubijeni gotovo svi u njemu stradali Romi i Jevreji (92,88% odnosno 88,23%), kao i četiri petina u njemu stradalih Srba (79,97%). Sa druge strane, po polovina u njemu stradalih Hrvata (48,59%) i Muslimana (53,32%) izgubila je živote u poslednje dve godine rata.

JEVREJI I ROMI

Uloga jasenovačkog sistema logora u uništavanju različitih naroda NDH nije bila jednaka. Za Jevreje i Rome, koji su rasnim zakonima unapred bili određeni za uništenje, Jasenovac je predstavljao centralno mesto stradanja u kome je život izgubilo 78,08% stradalih Roma, odnosno 61,68% stradalih Jevreja NDH. Masovni teror sprovođen nad srpskim narodom širom NDH imao je sve odlike zločina genocida, a Jasenovac je imao istaknuto mesto u sprovođenju tog zločina. U Jasenovcu je život izgubila četvrtina svih stradalih civila srpske nacionalnosti iz NDH (23,24%), čime je on postao najveće stratište i primarno mesto njihovog stradanja. Ali ne treba izgubiti iz vida da je većina stradalih Srba u NDH (68,25%) ubijena u selima u kojima su živeli (na kućnom pragu) odnosno u na lokacijama u njihovoj neposrednoj blizini ili u susednim naseljima. U Jasenovcu je život izgubilo 11,81% stradalih civila hrvatske nacionalnosti, 3,50% civila muslimanske nacionalnosti, te 4,39% stradalih civila pripadnika ostalih i nepoznatih nacionalnosti. Svojim karakterom, brojem stradalih, monstruoznošću, Jasenovac svakako predstavlja paradigmu genocida sprovedenog na teritoriji NDH, ali ne treba padati u zamku generalizacije koja vodi ka zanemarivanja stradanja na svim ostalim mestima u NDH i van nje.

Da li je insistiranje na Jasenovcu svođenje krivice na par stotina ili nekoliko hiljada "sumanutih, patološki bolesnih" tipova u logoru, kako bi se izvršila prećutna abolicija čitavog državnog sistema NDH? I ko bi imao koristi od toga? Sa druge strane, nametanje takve priče o Jasenovcu gurnulo je u drugi plan ili potpuno potislo iz sećanja stradanja na mnogobrojnim drugim mestima i logorima. Prvenstveno tu mislim na gospićku grupu logora (Gospić, Jadovno, Pag) koja je postojala svega nekoliko meseci, tokom kojih su u njima ubijani isključivo Srbi i Jevreji, a ostvarila je stopu smrtnosti dvostruko veću nego u Jasenovcu.

Pored poimeničnog utvrđivanja broja stradalih u Jasenovcu, vršena su i druga naučna istraživanja, poput forenzičko-antropoloških. Ona su nas, naknadnim deformisanjem dobijenih podataka, dovela do onih "nerazumo" velikih brojeva. Ne isključujem mogućnost novih istraživanja na savremenim metodološkim principima, štaviše smatram da bi bila korisna. U tim istraživanjima bi trebalo ići do poslednje otkrivene grobnice, a ne donositi zaključke na osnovu par iskopanih sondi (forenzičko-antropološka komisija je 1964. godine ekshumirala ostatke 284 stradale osobe iz 7 sondi, od kojih je 192 bilo u jednom grobu). Prethodno bi trebalo uraditi georadarsko snimanje zemljišta da se tačno ustanove grobna mesta, potvrde poznata i otkriju nova. Forenzička i antropološka metoda imaju svojih ograničenja u rešavanju ovog problema. Mnoga grobna mesta su s vremenom uništena na vodoplavnom zemljištu sa obe strane reke Save. Leševi su u mnogim grobnicama pokrivani krečom, što je dovelo do raspada zemnih ostataka, ili su spaljivani, tako da danas nije moguće izvršiti njihovu analizu. Možda je i najveća zamerka ovim metodama što one mogu dovesti do utvrđivanja nekog broja stradalih, njihovog pola i uzrasta, ali ne i kakve su, na primer, nacionalna, socijalna, politička, religijska struktura stradalih, koje su nama istoričarima jako bitne radi stvaranja kompletne slike o logoru.

Manipulacija brojem stradalih u Jasenovcu je vrlo kompleksno pitanje, u kome su isprepletani mnogobrojni motivi i interesi sa jedne, i neznanje, mitomanija i nestručnost u pristupu problemu sa druge strane. Veličina zločina počinjenog u Jasenovcu dovela je do njegovog prerastanja u paradigmu sveukupnog stradanja. Ta paradigma je na neki način počela da živi neki svoj život, sam za sebe, izdvojena i izolovana od opšteg konteksta stradanja. Svedoci smo činjenice da se danas u javnom mnjenju stradanje u Jasenovcu poistovećuje odnosno izjednačava sa ukupnim stradanjem u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, a da se ukupni gubici u logoru neretko poistovećuju sa srpskim žrtvama. Tu se dolazi do pitanja da li je taj proces bio spontan ili je perfidno nametnut i kakva je bila uloga države, odnosno nekih republika i njihovih elita (političkih, naučnih…), u tom procesu. Neki su krenuli da uvećavaju broj stradalih, "pumpajući" ga doveli do besmisla (800.000, 1.100.000 pa poslednje 1.400.000). Drugi su pokušavali da broj stradalih minimalizuju (od nekoliko hiljada do Tuđmanovih 40.000) i time da negiraju stradanje uopšte i to prvenstveno stradanje Srba.

Različiti su motivi jednih i drugih, ali se čini da im je cilj isti. Uz malo truda nije teško racionalno pobiti njihove tvrdnje, ali ih je jako teško naterati da to prihvate. Nažalost, pristalice jedne ili druge strane su brojne i duboko ukorenjene u javnosti.