Niko ne sakuplja novac srednjeg veka zbog para već iz ljubavi – prvo je što su nam rekli u Srpskom numizmatičkom društvu Srbije, zamoljeni da prokomentarišu informaciju da je Narodni muzej u Beogradu otkupio jednu privatnu kolekciju srpskog srednjovekovnog novca. Objašnjeno nam je da su kolekcionari novca tog perioda malobrojni pre svega zato što je potrebno neophodno znanje o tom vremenu, i zato što srednjovekovnih novčića vrednih da se uvrste u kolekciju gotovo da nema na tržištu.

Privatna kolekcija koja je priključena Numizmatičkoj zbirci Narodnog muzeja formirana je u vreme pre raspada Jugoslavije što je njenom sakupljaču omogućilo nabavku novca kovanog u delovima koji danas pripadaju drugim državama, a sakupljana je pedeset godina. Čini je 251 novčić izuzetne istorijske, naučne i umetničke vrednosti, i predstavlja sliku razvoja srpske srednjovekovne države od sredine 13. do sredine 15. veka. O njenom kolekcionaru može da se objavi samo da nije numizmatičar ali je autor stručnih i naučnih radova iz te oblasti, da je intelektualac širokog obrazovanja iz oblasti filologije, književnosti i istorije, i da je prikupljao retke kovanice i odlično očuvane primerke novca.

JEDAN OD PET PRIMERAKA

Vesna Radić, muzejska savetnica i autorka izložbe "Novac i država – sačuvana priča", koja je organizovana povodom ove akvizicije, skreće pažnju na raritete kolekcije, a pre svega na trahej, bakarni novac kralja Stefana Radoslava koji je deo izuzetno retke emisije od koje se zna za svega pet primeraka. "Iskovan je oko 1230. godine u kovnici novca tvrđave Ras. Na aversu je predstava Hrista sa nimbom koji blagosilja desnom rukom, a na reversu Bogorodice koja kruniše kralja. Predstava na reversu je ista kao na vizantijskom novcu. Naime, vekovna dominacija vizantijske monete koja je cirkulisala prostorom centralnog Balkana, ali i čvrsta porodična kao i duhovna veza Radoslava sa grčkim svetom, bile su presudne da on, sin i muž vizantijskih princeza, pronađe uzore za svoj novac u kovanju vladara Solunskog carstva. Da je ovaj novac iz Rasa, svedoče pronađene pločice za otkivanje novca, poluotkovani komadi, kao i kompletno otkovan novac, što se sve može videti na našoj stalnoj postavci."

Retke primerke ove akvizicije predstavljaju i emisije kraljeva Stefana Dragutina i Stefana Milutina sa reversnom predstavom kralja koji sedi na prestolu. Vesna Rodić podseća da je to vreme uspona evropske trgovine i devalvacije vizantijskog novca, kad je u evropskoj monetarnoj razmeni prevladao nov evropski novac, teži i stabilan srebrni nominal, groš. Tada je uvedena nova novčana jedinica, dinar, kovan po uzoru na venecijanski srebrni groš u Brskovu, sa predstavom kralja i Svetog Stefana na reversu. "U početku su Dragutinovi dinari kovani samostalno, a kasnije su kovani istovremeno i za Dragutina i za Milutina. Da su njihovi dinari postali i platežno sredstvo u međunarodnoj trgovini, svedoče njihovi brojni nalazi od jugoistočne Francuske do Male Azije. Maja 1299. vrednost svakog dinara bila je za 25 odsto manja od vrednosti venecijanskog groša. Ako se danas pod konvertibilnošću smatra slobodna zamena jedne valute za drugu prema zakonskom paritetu, nešto slično tome su u to vreme imali raški dinari."

DUŠANU ZA KRUNISANJE

Numizmatička zbirka je obogaćena i retkim dinarima Stefana Vladislava Drugog sa slikom stojećeg vladara, novac Stefana Dušana sa predstavom grba na reversu, i careva Stefana Dušana i Stefana Uroša. Kao najznačajniji, Vesna Radić izdvaja izuzetan dinar cara Dušana sa aversnom predstavom carevog portreta sa krunom i sa njegovim monogramom na reversu. "To je prvi srpski novac koji i na aversu i na reversu ima svetovne predstave, do tada na aversu je bila sliku Hrista. Ovaj novčić je primer izuzetne retkosti i zavidne očuvanosti. Narodni muzej poseduje samo jedan takav primerak, ali je probušen." Izdvajaju se, zatim, carske Dušanove emisije "krunidbenog dinara nastale povodom njegovog krunisanja u Skoplju 1346. godine: na aversu je predstava Hrista kako sedi na prestolu, a na reversu cara Dušana u carskoj odeždi sa žezlom u ruci kako stoji dok mu dva anđela stavljaju krunu na glavu, što simboliše bogomdanu vlast. "Za srpsku numizmatiku su posebno važne latinične emisije cara Dušana sa predstavama cara i carice Jelene, veoma retke u našim muzejskim kolekcijama."

Pre ove akvizicije, Numizmatičkoj zbirci je bio poznat mali broj primeraka novca kovanih u vreme oblasnih vladara i gospodara, posle raspada Srpskog carstva. Vesna Radić izdvaja retke emisije despota Uglješe sa predstavom dvoglavog orla, simbolom despotskog dostojanstva kralja Vukašina sa višerednim natpisom njegove kraljevske titule, Andreaša sa natpisom njegovog imena, Jovana Dragaša, Andrije Grope, kneza Lazara na prestolu, Đurđa Prvog Balšića. Među ovim emisijama nalaze se i dva unikatna novčića kralja Marka na konju i Đurđa Prvog Balšića, sa predstavom šlema i vučje glave. Vesna Radić skreće pažnju i na primerke novca iz vremena Despotovine, poslednjeg perioda srpske srednjovekovne države, pre svega na novčarstvo despota Stefana Lazarevića. "U pitanju su kovanja koja svedoče o obnovi novčane privrede i velikoj produkciji srebra u srpskim rudnicima, posebno u Novom Brdu. U kolekciji se nalazi veliki broj retkih i dobro očuvanih emisija ovog vladara. Ističu se i dva raritetna kovanja Đurđa Brankovića, prva sa predstavom njegovog portreta, a druga sa predstavom krina na reversu. Iz istog perioda, među najznačajnijim primercima kolekcije ističe se dinar poslednjeg srpskog despota, Lazara Brankovića, koji predstavlja ujedno i poslednje kovanje srpske srednjovekovne države. Pored istorijskog, njegovom značaju posebno doprinosi i izuzetna očuvanost, kao i retkost – poznato je svega nekoliko primeraka."

Vesna Radić naglašava da je akvizicijom ove celovite zbirke onemogućeno njeno rasparčavanje, kao i ponuda i prodaja njenih delova na svetskim aukcijama, što je bila sudbina drugih važnih privatnih kolekcija koje su najčešće posle smrti vlasnika odnete iz Srbije. Ostvarena akvizicija omogućena je finansijskim sredstvima Ministarstva kulture i informisanja. Otvarajući izložbu "Novac i država – sačuvana priča" ministar Vladan Vukosavljević podsetio je između ostalog da je "Srbija u vreme koje pokriva ova kolekcija bila značajan faktor Evrope i regiona" i poručio da je "Srbija bila država u vreme kada je ovaj novac iskovan, Srbija je država i danas i Srbija će biti država i mnogo vekova posle nas, ali da bi ona to bila, svi mi koji ovde živimo i oni koji će doći posle nas moraju imati svest ko su i šta su, odakle potiču i kuda idu. Verujemo da će u delu kulturne politike ta svest biti iz godine u godinu sve jača."