Kada su krajem Drugog svetskog rata prvi i jedini put izbačene nuklearne bombe na ljudima naseljeni prostor, verovatno je to bio najmoćniji i najužasniji prikaz mogućnosti nauke. U društvenom i političkom smislu, posledice ovog čina su bile radikalne i dalekosežne, a u srcima i dušama istraživača koji su činili "Projekat Menhetn", a govorimo o nekima od najznačajnijih fizičara i istraživača 20. veka – Robertu Openhajmeru i njegovom mlađem bratu Frenku, Enriku Fermiju, Ričardu Fajnmanu, Nilsu Boru – dešavali su se lomovi i bolna suočavanja sa sopstvenim demonima, veri i rezultatima kontinuiranog, posvećenog rada. Posledično, u decenijama koje će doći a na osnovu stečene svesti o ishodima i neophodnosti izlaska u javnost nauke i njenih ciljeva, sazrela je ideja o nastanku sasvim novog tipa institucije – one koja se bavi savremenom naukom nudeći interaktivni pristup i podstičući kritičko, reflektivno razmišljanje.

Četvrt veka nakon detonacija Mališe i Debeljka otvoren je prvi naučno-obrazovni centar, Eksploratorijum u San Francisku, kao simbol i svetionik razvoja naučne kulture i širenja naučne pismenosti van zatvorenih krugova same nauke i istraživača koji je razvijaju. Njegov prvi, višegodišnji direktor je, ni najmanje slučajno, bio mlađi od braće Openhajmer, Frenk. Verovatno je nepoznat a donekle začuđujući i podnaslov, odnosno ona sitna slova ispod zvaničnog imena; Eksploratorijum je, naime, Muzej nauke, tehnologije i umetnosti. U svetskoj javnosti je veoma brzo zaživela ideja o novom tipu institucije, interaktivnom naučnom centru (u SAD i u delu anglosaksonskog sveta, naziv muzej i dalje preovlađuje). Najveća evropska asocijacija naučnih centara i muzeja (ECSITE) trenutno broji oko 350 različitih organizacija, dok se pretpostavlja da ih širom sveta ima i više od hiljadu.

LONDON, LINC…

U drugoj polovini 20. veka umetnost je tragala za novim stazama izražavanja i otvarala nove medije kojima može aktuelizovati svoju poziciju i svoj društveni angažman. U kontekstu naše teme, prelomne su opet šezdesete godine kada Jaša Rajhard, kuratorka iz Londona, pokušava da poveže raznovrsne a srodne prakse i objedini radove umetnika koji koriste tadašnje tehnologije i uključuju publiku u svoja dela. U pitanju su delom bili krajnje apstraktni, hermetični radovi zasnovani na kompjuterskim jezicima i grafici, mašinskoj reprodukciji teksta, zvuka, slike pa čak i filma, ali i virtuelne simulacije čuvenih dela moderne umetnosti. Izložba Cybernetic Serendipity (Kibernetske koincidencije, u slobodnom prevodu), otvorena 1968. u londonskom Institutu savremene umetnosti, smatra se prelomnom tačkom u onome što se danas generički podrazumeva kao art & science okvir. Sama izložba je privukla neverovatan broj posetilaca s obzirom na svoj karakter i generalnu opskurnost teme u doba velikih promena i društveno-političkih prevrata (neke procene govore i o 50.000 posetilaca tokom tri meseca). Time su otvorena vrata novim modelima kreiranja stvarnosti – i one umetničke zasnovane na nauci i tehnologiji, ali još više one društvene koja se uključuje u tokove i prihvata okruženje koje tehnologija stvara. Sa druge strane Atlantika, izložba je imala i dve postavke u Americi, od kojih je poslednja bila upravo u Eksploratorijumu. Zanimljivo je, a u istorijskom smislu i dragoceno, da se nekoliko originalnih radova sa izložbe nalazi u vlasništvu ovog naučnog centra i da se mogu videti u stalnoj postavci ili tokom povremenih izlaganja.

Od 1979. godine jedna druga, tada verovatno krajnje egzotična i nevidljiva tačka svetskih mapa nauke i umetnosti bori se za svoje mesto pod ovim suncem. Za proteklih četrdeset godina, austrijski Linc je prešao kompleksan put od daleke (u svakom smislu) centralnoevropske provincije do globalne prestonice i predvodnika pokreta koji povezuje nauku, umetnost i nove tehnologije. Taj put nezaustavljivo definiše Ars elektronika, nekada krajnje alternativno a danas mejnstrim ishodište umetnika, istraživača i kreativaca svih vrsta, savremenih nomada koji primarno borave u virtuelnom svetu. Kulminaciju programa centra čiji je podnaslov Muzej budućnosti predstavlja Festival Ars elektronika. Na njemu se svakog septembra prikaže više interdisciplinarnih radova negoli što se, jednom u dve godine, može videti umetničkih dela na najprestižnijoj svetskoj smotri umetnosti, Bijenalu u Veneciji. Tokom pet ili šest dana trajanja, Festival obiđe između 100 i 150 hiljada posetilaca.

BEOGRAD

Različiti modeli, koncepti i pristupi posvećeni vezama nauke i umetnosti postaju, dakle, sve vidljiviji od početka ovog veka, a u njegovoj drugoj deceniji i bukvalno eskaliraju. Pristupi toliko heterogeni i dijalektički nepovezani da im se jedina veza može naći isključivo izvan sadržaja – cilj im je, dominantno, da ukažu na (moguće) veze između nauke i umetnosti, ma kako ih tretirali ili definisali.

Na tom talasu je na scenu stupio i beogradski Centar za promociju nauke koji je, tokom 2015. godine, započeo rad na razvoju novog programa sa ciljem dubljeg razumevanja naučnih znanja i istraživanja, njihovog sagledavanja iz drugačije, kritičke ili alegorične pozicije, i mogućeg kreiranja novih vrednosti, odnosno autentičnih sadržaja. Od 2016. uspostavljen je okvir koji pod nazivom art+science nudi platformu za komunikaciju, dijalog i saradnju obeju stvaralačkih snaga. Sadržaji i aktivnosti su tokom jednomesečnog programa svake godine naglašeno drugačiji, sa različitim pristupom, akterima i aktivnostima. Poslednje izdanje, održano u novembru, bilo je posvećeno neuronaukama kao aktuelnom i dragocenom poligonu savremenih istraživanja – art+neuroscience. Posebna vrednost tog programa bila je realizacija rada Sedim i brinem za nju, autorke Jasne Jovićević, pod mentorskim vođstvom dr Milice Janković i uz učešće istraživača i studenata Laboratorije za biomedicinsku instrumentaciju i tehnologije Elektrotehničkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Umetnica je bila u jedinstvenoj prilici da svoju početnu ideju i umetnički impuls kontekstualizuje, razvije i testira kroz istraživački proces sa svojim naučnim kolegama.

Ako bi bilo potrebno da se jednom rečju opiše i definiše stvorena struktura povodom rada Jasne Jovićević, onda bi jedini mogući termin morao biti razumevanje. Empatično razumevanje drugog i drugačijeg, razumevanje realnog i činjeničnog u odnosu na predrasude i pretpostavke, razumevanje metoda, praksi i pristupa. Tema rada – koliko naučna, toliko i duboko lična, ali sa jednim opštim, donekle feminističkim otklonom – zahtevala je i uključivanje četiri nasumične osobe, predstavnice publike, u završnoj fazi postavke rada, odnosno finalnog performativnog nastupa. Jasna je muzičarka, multiinstrumentalistkinja i kompozitorka, i to je prostor kroz koji se kreće, odnosno medij kojim se izražava. Naspram nje sede četiri ozvučene žene, majke, subjekta/objekta; svi pod kontrolom naučnog dela tima. Ozvučenost ovde treba uzeti u uslovnom smislu jer nije reč o snimanju već beleženju, mapiranju i manipulaciji njihovih moždanih aktivnosti. Reakcije su čitljive u realnom vremenu i njih bez zadrške beleži mreža EEG snimača, povezanih putem OpenBCI sistema i pripadajućeg interfejsa. Sve drugo, a zapravo je reč tek o jednoj probi i jednom nastupu sa njima nakon sedam meseci priprema – jer svaki dalji rad nije moguć u istraživačkom smislu pošto mozak brzo uči i još se brže prilagođava okolnostima – stalo je u manje od sat vremena muzikom indukovanih stanja, putovanja kroz prostranstva našeg uma i doticanja emocija koje grade nit majka–ćerka. Podnaslov celokupne art+neuroscience manifestacije je opet sasvim dovoljan i indikativan – svet iza očiju.

Premijerno izvođenje rada u formi performansa ispunilo je Galeriju nauke i tehnike Srpske akademije nauka i umetnosti, uz znatan deo publike koji je performans pratio kroz prozore Galerije.

Svaki od pet radova art+neuroscience je zasnovan na zajedničkom istraživanju i angažmanu obeju strana kroz sve faze razvoja i realizacije. Kuriozitet predstavlja i činjenica da su kao autori dela Žrtve zarad višeg cilja, Pamti me po… i Sva lica anksioznosti navedeni svi članovi ovih multidisciplinarnih timova. Takođe, a na osnovu više uspostavljenih selekcija unutar art+science programa, u prilici smo da vidimo fokusiran, tematski pristup. Radovi tako dovode u vezu bolesti savremenog društva, poput anksioznosti ili različitih vidova demencije, sa rezultatima aktuelnih naučnih istraživanja koja nude nova znanja i alternativni pristup. Jedini prethodno izlagani rad, višegodišnji projekat Žarka Aleksića Slike mozga, prikazuje rezultate umetnikovih ‘intervencija’ na sopstvenom mozgu, koje su zasnovane na temeljima konceptualne umetnosti šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka, ali testirane i naučno uspostavljene u saradnji sa timovima neuronaučnika i lekara u Beogradu i Beču.

Iako su prikazani sadržaji izrazito složenog karaktera, bogati značenjima i prožeti vrednosnim slojevima heterogenih istraživanja – dakle, hermetični za širu javnost i apstraktni u semantičkom smislu – reakcija publike i odabranih ciljnih grupa je više nego pozitivna. Postoji više razloga za to: izuzetan kvalitet i raznovrsnost neuronaučnih istraživanja kod nas; pažnja koju ‘dešifrovanje’ mozga kao kritičnog dela ljudskog organizma izaziva; neodoljiva privlačnost teme za brojne umetnike, odnosno savremene umetničke prakse; aktuelnost u kontekstu društvenih tema i veza neuronauka sa bolestima savremenog doba, ali i budućeg razvoja supertehnologija poput veštačke inteligencije.

VEŠTAČKA INTELIGENCIJA

Krajem 2019. godine već su započete pripreme za naredni art+science program, koji će biti posvećen zastrašujućoj ali i najinspirativnijoj temi današnjice, onoj koja kroz sebe prelama vrednosti multidisciplinarnih istraživanja, moć korporacija i nedodirljivih tehnoloških kompanija, javna ulaganja i angažman, i nas, ljude, pojedince, jednostavnu binarnu podlogu koja hrani sveprisutni AI. Razgovaraće se, dakle, o veštačkoj inteligenciji, biće izloženi neverovatni radovi umetnika, naučnika, istraživača iz čitavog sveta sa ciljem da se malo promrda fizičko okruženje u kome jesmo kako bismo bili svesniji virtuelnog sveta koga (ne)svesno, svakim svojim korakom, potezom i razgovorom kreiramo, razvijamo i snažimo.

Veštačka inteligencija nije tu da bismo je glorifikovali ili kudili, niti će otići negde drugde. Možemo je razumeti, prihvatiti i naučiti, kao metod, alat i sistem kojim možemo uništavati druga bića, glumiti nepostojeća božanstva i izdići se na nivo mitskog, poput Doktora Menhetna. Sa druge strane, možda konačno možemo i pomoći sebi. Možda nam je nadomak ruke tehnologija koja je u stanju da ispravi sve naše greške, svu ushićenost i zaslepljenost industrijskim dobom, sve pogrešne proračune i programiranja; konačno, možda nas čak može i izmiriti sa rođenom planetom. Istinu nećemo znati barem još neko vreme, no možemo li makar voditi razgovor o njoj u 2020. i zasnovati ga na činjenicama, naučnom znanju i umetničkoj individualnosti? U big data eri, možda je baš singularnost ta koja nam može dati krila.