Nedavno zaustavljanje građevinskih radova na Trgu Republike u Beogradu da bi se obavila arheološka istraživanja, na prvi pogled može izgledati kao povoljan razvoj događaja po arheologiju i tretman arheološkog nasleđa. Ali u kolikoj meri je takav zaključak ispravan? Da bi se dao odgovor na to pitanje, trebalo bi da malo bolje upoznamo šta je arheologija, i kako bi trebalo da izgleda pristup istraživanju i zaštiti arheološkog nasleđa u skladu sa zakonom i pravilima struke.

Sam Trg Republike uživa svojstvo kulturnog dobra. Pored zgrada koje kao spomenike kulture štiti zakon, isti status ima i tlo ispod njega, kao deo arheološkog lokaliteta Antički Singidunum. Prva zaštitna arheološka istraživanja u Srbiji obavljena su upravo na Trgu Republike, 1882. godine, prilikom građenja spomenika knezu Mihailu. Tada je Mihailo Valtrović, upravnik Narodnog muzeja i osnivač Srpskog arheološkog društva, istražio površinu predviđenu za gradnju do dubine od 9 metara. Tom prilikom pronašao je rimske grobove iz prvog i četvrtog veka naše ere. Četrdesetak godina kasnije, na dubini od 6-7 metara otkriven je i rimski žrtvenik. Trg Republike, osim ostataka bedema i kapija iz 18-19. veka, krije i slojeve mnogo starijih vremena.

U takvim slučajevima pravila struke nalažu da se pre bilo kakvog planiranja zemljanih radova najpre urade arheološka istraživanja kako bi se odlučilo šta činiti sa ostacima prošlosti i kako će finalni projekat savremene gradnje izgledati. Arheologija se pri tom ne bavi samo razgrtanjem zemlje ne bi li što pre oslobodili nekakav zid ili temelj, već podrazumeva pažljiva iskopavanja uz puno preciznog beleženja ne samo pronađenog, već i celokupnog procesa rada. Na osnovu toga rekonstruišemo obrasce nastanjivanja i načine življenja tokom ranijih epoha. Dobro vođena arheološka istraživanja po načinu rada i količini podataka koje prikuplja i stvara, umnogome podsećaju na rad forenzičara. Međutim, kada građevinske mašine otkrivaju zidove neke građevine iz prošlih vremena, to nije arheološko istraživanje već običan mašinski iskop tla. Malo pažljiviji, doduše, ali za nas značajan kao što bi nekom forenzičaru za rad poslužili uzorci prikupljeni sa mesta zločina bagerom. Zbog toga primer Trga Republike ne možemo smatrati značajnim arheološkim otkrićem u punom smislu, ali on može biti veoma značajan za sam princip zaštite arheološkog nasleđa i neka buduća arheološka istraživanja u centru Beograda.

Da bi bilo jasnije na šta mislim, pokušaću da se vratim oko dva milenijuma u prošlost i da vas provedem kroz jedan deo rimskog Singidunuma, kako se grad na prostoru današnjeg centra Beograda tada zvao. Na današnjem Trgu Republike nalazila se rimska nekropola, korišćena od 1. do 4. veka. Tu, na periferiji rimskog Singidunuma, nalazile su se i zanatske radionice koje nisu mogle biti smeštene u gusto naseljenom gradu. Grnčarska radionica sa više peći otkrivena je pri poslednjoj rekonstrukciji Narodnog pozorišta. Preko Trga republike prolazio je i put, via militaris, koji je od rimskog legijskog logora na današnjem Kalemegdanu vodio ka Konstantinopolju. Hodajući današnjom Vasinom ulicom, idemo upravo trasom tog puta, čiji su ostaci na nekoliko mesta i otkriveni. Sa obe strane puta nalazile su se građevine rimskog Singidunuma, o čijem postojanju imamo oskudne podatke. Najznačajnije rimske nalaze poznajemo sa prostora Studentskog trga i Univerzitetskog parka (znanog još i kao Studentski i Akademski). Na današnjem Platou otkriveni su ostaci rimskih stambenih kuća i javnih termi (kupatila). Odmah pored, ispod Kapetan Mišinog zdanja takođe su zabeleženi ostaci rimskih građevina. Na mestu današnjeg hotela "Square Nine" istražen je deo rimske stambene četvrti. U Univerzitetskom parku, na uglu kod ulaza u Etnografski muzej, otkrivene su još jedne rimske terme, koje su kasnih 1970-ih zatrpane ne bi li bile sačuvane za neka bolja vremena. Ali ni te terme nisu u celosti istražene, pravci pružanja njihovih zidova ukazuju da zalaze i ispod današnjeg Studentskog trga. U delu parka naspram Platoa, prilikom kopanja skloništa 1944. godine, uništen je, po svoj prilici, deo nekakvog rimskog svetilišta. Jedini prostor koji za sve ove vekove nije bio znatno prekopavan i na kome se nije gradilo te se na njemu možemo nadati očuvanim znatnijim ostacima rimskog Singidunuma, jesu prostori Univerzitetskog parka i Studentskog trga.

No, vratimo se iz zamišljene šetnje kroz rimski Singidunum i pokušajmo da prošetamo istim putem u bliskoj budućnosti. Koliko na proleće naredne godine planirani su rekonstrukcija Vasine ulice i početak gradnje podzemne garaže na Studentskom trgu. Ako se tad zateknemo na licu mesta, moći ćemo da vidimo ostatke rimskog Singidunuma. Pitanje je samo koliko dugo? Hoćemo li ih videti samo tokom nekoliko dana ili sedmica, pre no što budu nepovratno uništeni, ili će barem znatniji nalazi biti sačuvani i prezentovani na mestu nalaza?

Društveno i ekonomski odgovorna uprava na takvim mestima ne planira gradnju dok ne utvrdi da li je veći javni interes istraživanje i prezentacija arheološkog nasleđa ili izgradnja objekta određene namene. Da je takav pristup neophodan, naša struka je zvaničnim putem ukazala nadležnima pre više godina – bez uspeha. Nakon okončanih istraživanja moguće su nekolike opcije: možda nema ničeg značajnog za čuvanje tako da se nakon prethodnih istraživanja kreće u gradnju bez bojazni od dodatnih neplaniranih troškova; možda su ostaci toliko epohalni a njihovo izmeštanje preskupo ili neprihvatljivo da se ne može uopšte graditi; možda su ostaci takvi da se mogu dislocirati zbog izgradnje, a potom vratiti na prvobitno mesto radi daljeg izlaganja.

Investitor kod takvog pristupa pred sobom ima čistu situaciju, parcelu bez skrivenih opterećenja i sa jasno određenim propozicijama za dalje korišćenje, čime se eliminiše opasnost razvlačenja rokova zbog čega trpe obe strane – investitor zbog kašnjenja, a cela zajednica zbog gubitka svog kulturnog nasleđa. Finalna odluka bi morala da se donosi analizom i usklađivanjem stava službi zaštite, htenja investitora i studija izvodljivosti i isplativosti u kojima bi država trebalo da izvaga kako javni interes, tako i dugoročnu održivost i isplativost različitih pristupa konačnom rešenju.

Dakle: šta će biti sa eventualnim ostacima Singidunuma ispod Studentskog trga, zavisi od odluke trenutnih gradskih vlasti koje su, podsetimo, projekat izgradnje garaže, star više od decenije, privele realizaciji. Grad koji u svom istorijskom jezgru baštini deo rimske istorije pripada uskom krugu gradova koji imaju tu privilegiju. Dostojno prezentovani, ti ostaci bivaju utkani u urbani identitet, ali i odašilju snažnu poruku ka svakom posetiocu sa strane, a umešno rukovođenje i poslovanje garantuju i dugoročni ekonomski benefit.

Iskreno se nadam da takva prilika neće biti propuštena i da će gradska vlast arheologiju najzad prepoznati kao razvojnu mogućnost, a ne kao opterećenje. Pored toga što na takav pristup obavezuju naši zakoni i ratifikovane međunarodne konvencije, očuvanje i adekvatno korišćenje arheološkog nasleđa u urbanom jezgru ne ukazuje samo na njihovo poštovanje, već i na očekivani stepen civilizacijskog dostignuća u razvoju jednog uređenog društva.