U samom gradu Tunisu, na obodu hrišćanskog groblja Boržel, nalazi se oronula kamena piramida, okružena zapuštenim travnjakom i zarđalim lancima. Ispred nje je tabla sa natpisom: "Kosturnica posmrtnih ostataka sa groblja Belveder".

Nekoliko dana pred obeležavanje sto godina od primirja nakon Prvog svetskog rata, znamo samo to da oko 130 srpskih vojnika počiva najverovatnije baš tu, anonimno i potpuno zaboravljeno. Bili su sahranjeni između 1916. i 1918, a trag o njima se gubi posle Drugog svetskog rata, naročito nakon 1977. kada je sprovedena odluka tuniskih vlasti da se groblje Belveder pretvori u park. Ipak, u poslednjih nekoliko godina ponovo se ušlo u trag putanji posmrtnih ostataka ovih srpskih vojnika, ali njihovih imena i prezimena nema ni na jednoj tabli. Kao da ih nikada nije bilo.

SRPSKA BIZERTA: Sahranjeni na groblju Boržel bili su među 61.260 srpskih vojnika koji su se iskrcali u Severnu Afriku početkom 1915, a na osnovu dogovora sa vladom Republike Francuske da njihova flota preveze bolesne i iscrpljene vojnike u Severnu Afriku, a izbeglice na Korziku kao i na jug Francuske. Prva lađa otplovila je iz Drača 6. januara 1916. ka Africi i uplovila nakon tri dana u veličanstvenu mediteransku luku Bizertu, tada u sastavu francuske kolonije Tunis. Kasnije su srpski vojnici i civili prebacivani tamo i sa Krfa. Uz saglasnost srpske vlade i francuskog ministarstva unutrašnjih poslova, organizovan je doček srpskih vojnika i civila u Tunisu kao i u Alžiru.

Pamti se kako je, dok je lađa "Viktor Igo" još bila na pučini, nekoliko ratnih brodova izašlo u susret, a mornari su, praćeni muzikom, uzvikivali "živeli Srbi, živela Francuska". Admiral Gepart je zajedno sa stanovništvom Bizerte dočekao putnike na kopnu uz hleb, kolače, cveće, bombone i južno voće. Tokom tri godine, na tlu Severne Afrike srpski vojnici i izbeglice su uživali neverovatno gostoprimstvo, oporavljali se, obučavali i odlazili ponovo u rat, na Solunski front.

Bizerta je bila mesto okupljanja i obuke dobrovoljavaca iz celog sveta, a među njima je bilo i Hrvata, Slovenaca, Rusa i Čeha. U tom periodu je u gradu bilo preko 5000 Srba što je značilo da je čak svaki peti stanovnik u tom periodu bio iz Srbije. Radilo se puno, učili su se zanati, osnivale su se škole za decu ali i za nepismene vojnike, kao i pozorište, pokrenulo se štampanje novina "Napred", izgradila se crkva. Izložba "Srbi u Severnoj Africi 1915–1919." Istorijskog muzeja Srbije koja je prvi put prikazana u Nacionalnom vojnom muzeju Manuba u Tunisu 2014. god. svedoči o svakodnevnom životu vojnika u tom dobu.

U tuniskim i alžirskim bolnicama lečeno je preko 41.000 srpskih vojnika i oficira. Umrlo ih je više od 3000 i bili su sahranjivani na ukupno 24 groblja u Tunisu i Alžiru. Danas se mogu obići samo dva u Tunisu – u Bizerti i u Menzel Burgibi, kao i jedno u Alžiru – u Deli Ibrahimu. Što se tiče sudbine većine posmrtnih ostataka srpskih vojnika sa ostalih grobalja, ona je danas gotovo nepoznata.

Naime, u Tunisu su srpski vojnici sahranjeni na ukupno pet grobalja – u Bizerti, u Ferivilu (danas Menzel Burgibi), Susu i na dva groblja u samom gradu Tunisu: na grčkom groblju i na gradskom groblju Belveder. Tako je u Bizerti bilo sahranjeno preko 600 srpskih vojnika i civil, u okviru hrišćanskog groblja na parceli rezervisanoj za Srbe, čije je zemljište bizertska opština ustupila srpskoj vojsci. U Menzel Burgibi bilo je sahranjeno preko 1700. Na groblju u Susu bila su sahranjena tri srpska oficira. Tokom dvadesetih i tridesetih godina 20. veka postojala je inicijativa da se oni prenesu u Menzel Burgibu, ali nema dokaza da je do toga i došlo. Na grčkom groblju u Tunisu bilo je sahranjeno pet srpskih vojnika koji su premešteni 1925. u kosturnicu na groblju Belveder (zvanom Beb el Khadra) u Tunisu. Njihova sudbina, kao i sudbina posmrtnih ostataka svih ostalih koji su sahranjeni na groblju Belveder, dugo se smatrala nepoznatom.

Međutim, postoje uverljivi podaci koji upućuju na drugačiji zaključak.

SPISI IZ PODRUMA: U arhivi Ambasade Srbije u Tunisu, smeštenoj u vlažnim podrumskim prostorijama koje Beograd pored svih vapaja zaposlenih još nije preuzeo, nađena je 2013. godine nota tuniskog ministarstva spoljnih poslova iz 1961. koja pominje isključivo groblja u Bizerti i Menzel Burgibi. Takođe, sačuvani su i telegrami Ambasade Jugoslavije u Tunisu u predmetu "Podaci o grobljima 1966–1969." gde se navodi da "treba videti za navodnu spomen-ploču koja se nalazi u Tunisu".

Istraživanja pokazuju da su srpski vojnici u Tunisu bili sahranjeni u pojedinačnim grobovima u posebnom delu groblja, na istoj parceli gde su sahranjeni i francuski vojnici, kao što je često bio slučaj.

"Francuzi su gajili osećanja dubokog poštovanja prema Srbima i verovali da su im nešto više od saveznika", smatra Nenad Lajbenšperger, istoričar Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, i dodaje: "Francuske vlasti su tokom 1922. godine odlučile da izvrše prenos svih svojih vojnika u jednu kosturnicu. Predvideli su tu i srpske vojnike. Za ovaj posao dobili su odobrenje srpskog poslanstva u Parizu. U kosturnicu su ukupno bili smešteni posmrtni ostaci 130 ili 131 srpskog vojnika. Njih 125 ili 126 je ekshumirano sa groblja na kom je bila kosturnica, a pet sa grčkog groblja u Tunisu. Imena su bila ispisana po principu: početno slovo imena, tačka, prezime. Međutim, desile su se greške, pa je ponegde stavljeno početno slovo prezimena i celo ime. Petar Gavrilović, zvanični čuvar srpskih grobalja u severnoj Africi (dužnost obavljao u periodu 1924–1937), tražio je da se to ispravi i tada je napravljena nova ploča. Iako je bilo dogovoreno da ploča bude upotpunjena i sa pet imena vojnika prenesenih sa grčkog groblja, na ploči je ipak ostalo samo 125 imena."

U arhivi ambasade Srbije u Tunisu takođe je nađen telegram iz 1970. godine koji izveštava o utrošenim sredstvima na grobljima i pominje kao stavku groblje u Tunisu. Iste godine u izveštaju Eduarda Ilea Komisiji za odnose sa inostranstvom u oblasti kulture, obrazovanja i nauke SFRJ piše da je "informisan od strane prvog sekretara ambasade u Tunisu, druga Simića, da se još jedno groblje srpskih ratnika nalazi u samom gradu Tunisu" i da ga je "drug Ambasador upoznao da su od strane Ambasade učinjeni napori da se redovnim putem obezbedi održavanje ovih grobalja (…), međutim nisu dobijeni odgovori a ni materijalna sredstva". Eduard Ile stoga zaključuje da je neophodno da država što pre interveniše.

Već 1971. godine, tuniski državni organi su putem pisanih medija obavestili javnost da se svi nadgrobni spomenici sa groblja Belveder moraju ukloniti do 1. aprila iste godine što nije moglo da promakne ambasadi SFRJ. Ipak, nema reakcija jugoslovenskih vlasti. Prema belešci ambasade iz 1973. pod naslovom "Groblja jugoslovenskih vojnika iz Prvog svetskog rata – šta najhitnije treba uraditi", stoji da se "pre četiri godine došlo do saznanja da groblje u Tunisu postoji, i da ništa nije učinjeno. Francuzi su ekshumirali posmrtne ostatke svojih vojnika i grupisali ih sve na jednom groblju."

Zaista, obavešteni da Belveder postaje park, francuski organi su u periodu od 1966. do 1968. ekshumirali posmrtne ostatke svih svojih vojnika koji su bili sahranjeni na tlu Tunisa i premestili ih na groblje Gamart, danas elitno predgrađe grada Tunisa, u blizinu drevne Kartage.

Nakon niza godina bez ikakve konkretne reakcije jugoslovenskih institucija, nova nota tuniskog ministarstva spoljnih poslova poslata je 1977. godine. Iz nje se vidi da su posmrtni ostaci srpskih vojnika koji su bili na groblju u Tunisu premešteni na groblje Boržel u posebnu kosturnicu. Sve do 2013. godine, sahranjeni vojnici na Belvederu se više ne spominju, a tada istoričar Nenad Lajbenšperger šalje molbu ambasadi Srbije u Tunisu da ispita šta je sa posmrtnim ostacima vojnika sahranjenih na Belvederu. Nakon pregleda arhiva, ali i dokumentacije koja je dobijena od tuniskih i francuskih vlasti, srpska ambasada u Tunisu dolazi do saznanja da su oni premešteni na groblje Boržel. Na osnovu knjige umrlih sa ovog groblja i spiska nađenih u podrumima ambasade, konstatovano je da se radi o posmrtnim ostacima sahranjenih vojnika sa groblja Belveder u periodu između 1915. i 1918. godine. Urednim rukopisom ispisana su imena: Avramović Avram iz mesta Veliko, Vuličević Svetolik iz Azanja, Đakula Janko iz Grenice, Ešukić Dragi iz Banije, Selaković Andreja iz Borvije, Mitrović Cvetko iz Žarkova… i tako redom.

IGNORISANJE KULTURNOG NASLEĐA: Logično bi bilo da su tada srpske vlasti uvažile predlog ambasade i uvrstile Boržel u groblja na kojima počivaju srpski vojnici umrli u Tunisu tokom Prvog svetskog rata. Logično bi bilo da je, na primer, tadašnji predsednik Srbije Tomislav Nikolić, koji je bio u zvaničnoj poseti Tunisu – prvoj na tom nivou posle posete Josipa Broza Tita 1960. – uvažio nova saznanja, otkrio tablu izrađenu za tu priliku sa imenima palih vojnika… Ali nije. Posetio je, zauzvrat, groblja u Bizerti i u Menzel Burgibi.

Pretpostavlja se da je razlog za sadašnji zvaničan stav države da je sudbina posmrtnih ostataka ovih vojnika nerazjašnjena, knjiga Srbijo, majko i maćeho, autora Luke Nikolića, objavljena u Čajetini, 2010. godine. Prema tvrđenju ovog potpukovnika u penziji, ali bez ikakvih konkretnih dokaza, francuski organi su, kada su ekshumirali svoje vojnike, sa sobom poneli i posmrtne ostatke srpskih vojnika.

Vođena principom da u ovakvim okolnostima samo dokumenta govore, ambasada Srbije je 2013. godine postavila ovo pitanje Službi veterana i žrtava rata u ambasadi Francuske u Tunisu i dobila odgovor da se tokom operacije ekshumacije pitanje grupisanja jeste postavljalo, kao i premeštaj srpskih i ruskih grobalja, ali da tu odgovornost francuska država nije preuzela na sebe. Na insistiranje ambasade Srbije da se ovi navodi još jednom provere, Služba veterana i žrtava rata je kontaktirala Ministarstvo odbrane Francuske, koje je sprovelo opsežna istraživanja u arhivama ratnih veterana u Tunisu, kao i u direkciji spomena na baštinu i arhiva (DMPA) Ministarstva odbrane Francuske u Parizu, i zaključila da "nema posmrtnih ostataka srpskih vojnika u Gamartu, (…) i da se nijedan srpski vojnik sa prosleđenog spiska ne nalazi u knjizi umrlih u Gamartu. Naša dokumentacija vezana za zatvaranje groblja Bab el Khadra (Belveder) pominje transfer na Gamart 98 francuskih vojnika, ali ne i srpskih. Takođe, Ministarstvo odbrane, nakon provere zapisnika ekshumacija i ponovnih ukopavanja kojima raspolaže, ustanovilo je da nema srpskih vojnika koji počivaju u francuskom vojnom groblju u Gamartu."

Iz svega se neminovno nameće pitanje zašto se uporno ignoriše učešće ovih srpskih vojnika u Prvom svetskom ratu, kao i njihovi posmrtni ostaci u Tunisu, iako su im i imena i mesta rođenja odavno spasena od zaborava? Zašto je problem napisati ta imena iznad njihovog poslednjeg mesta počivanja? Ona jesu ispisana prošle godine na zidu groblja u Bizerti, ali tamo njihovi posmrtni ostaci nisu zasigurno. Da li je to nemar države koji traje decenijama, disfunkcionalnost državnog aparata koji se ogleda u nedostatku komunikacije među institucijama ili, kao što to često biva, zastoja zbog jednog nestručnog mišljenja koje nijedna zvanična državna komisija ne dovodi u pitanje?

Neke druge, ozbiljnije države odavno bi ne samo postavile tablu sa imenima vojnika iz elementarnog poštovanja, nego bi to mesto u interesu svih građana uvrstile u svojevrsno kulturno nasleđe. Neke druge, ozbiljnije države, ali ne i naša.