Pravoslavlje i geopolitka
OTVARANJE PANDORINE KUTIJE: Vaseljenski patrijarh Vartolomej i patrijarh Ruske pravoslavne crkve Kiril
foto: tanjug / ap photo
Hladni rat umesto sabornosti
Vaseljenski patrijarh Vartolomej zajedno sa Sinodom Vaseljenske patrijaršije odlučio je da preuzme neophodne korake za davanje autokefalnosti pravoslavnima u Ukrajini. Ruska pravoslavna crkva je, kao odgovor, prestala da pominje Carigradskog patrijarha na službama, ne učestvuje više u strukturama kojima on predsedava. A srpski patrijarh Irinej je izjavio da Srpska pravoslavna crkva pruža podršku "kanonima, poretku crkve" i izrazio uverenje da će carigradski patrijarh uvideti da davanje autokefalnosti ukrajinskoj crkvi "nije celishodno"
Poslednjeg petka u avgustu ove godine, vaseljenski patrijarh Vartolomej primio je patrijarha Ruske pravoslavne crkve (RPC) i njegovu pratnju i pritom izjavio da je svaki njihov susret na obostranu radost, kao i da veruje u bogomdani dijalog; patrijarh Kiril se setio prelepih uspomena iz njihovih ranijih susreta, od 1971. pa sve do danas, naglasivši da razgovor nije bio uvek lak, ali da nikada nijedan od njih dvojice ne bi učinio išta što bi bilo na štetu celokupnog pravoslavlja.
Sedam dana kasnije, odjeknula je vest da je vaseljenskih patrijarh Vartolomej i zaista odlučio da da autokefalnost pravoslavnim vernicima u Ukrajini, ni ne pitavši Moskovsku patrijaršiju; da šalje egzarhe da rade na sprovođenju tomosa (ukaza o samostalnosti) i tim koracima je, ukoliko se nešto naglo i korenito ne promeni, na sigurnom putu da napravi raskol u svetu pravoslavlja.
U ovom čvoru se uplelo mnogo toga – geopolitički interesi, uzavrela nacionalna stremljenja, lične sujete, a onda i crkveni nesporazumi i neslaganja. Još je svepravoslavni Sabor na Kritu pokazao da je stanje na terenu daleko od sabornosti i zajedništva, ali poslednji potezi Vaseljenske patrijaršije ozbiljno drmaju tlo pod nogama.
"Razvoj događaja u Ukrajini u crkvenom kontekstu je samo jedan od pokazatelja, ili izraženo medicinskim rečnikom, sindroma stanja u kome se Pravoslavna crkva kao celina nalazi", smatra teolog i religiolog Nenad Živković.
Koji je mogući rasplet; koji su argumenti Carigradske patrijaršije, a koji RPC; kako će osvanuti Ukrajina; da li je ovo još jedan dokaz da je etnofiletizam jedna od najvećih opasnosti za pravoslavlje; koje su moguće posledice delovanja Vaseljenske patrijaršije po Srpsku pravoslavnu crkvu… Sve su to pitanja koja se nižu, na koja i nema pouzdanih odgovora, ali sigurno je da se ne tiču samo pravoslavnih, već celokupnih društava u kojima crkve žive.
UKRAJINA, JUČE I DANAS: Težnje Ukrajinaca za autokefalnom pravoslavnom crkvom, koja ne bi bila vezana za Moskovsku patrijaršiju, nisu nova. Tokom dvadesetog veka bilo je različitih pokušaja, a današnja situacija je najpre vezana za period početka devedesetih i raspada SSSR-a, kada se i dogodio ukrajinski crkveni raskol.
Sveštenik i profesor Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Foči Darko Đogo kao ključne za današnju situaciju vidi pomenutu 1992. godinu, kada je stvorena "nekanonska struktura tzv. ‘Ukrajinska pravoslavna crkva Kijevskog patrijarhata’" i 2014, smatrajući da su politički razlozi presudni. "Kako je Ukrajina zemlja unutar koje ni jedna geopolitička ni unutrašnja sila nije imala definitivnu prevagu do 2014. godine, mislim da su događaji vezani sa Euromajdan takođe vrlo bitni za današnju crkvenu situaciju. Do tada bi se političke vlasti osjećale slobodnim da protežiraju ili raskolnike (recimo, Juščenko) ili kanonsku UPC (Janukovič), ali su u izvjesnom smislu morali da poštuju balans političkih snaga koje su bile manje-više izjednačene unutar zemlje po velikim pitanjima kao što su odnos prema EU i Rusiji, pa su i kanonska UPC i nekanonska UPC KP uživale manje-više isti zvanični status. Međutim, poslije 2014, Euromajdana, prisajedinjenja Krima i rata u Donbasu, klatno se unutar same Ukrajine zaljuljalo na stranu prozapadnih i ekstremno nacionalističkih političkih faktora", kaže za "Vreme" Darko Đogo.
Pojašnjenja radi, u Ukrajini danas postoje nekanonska Ukrajinska autokefalna pravoslavna crkva (UAKC, nastala 1990) – koja je uglavnom aktivna na zapadu zemlje, a u SAD i Kanadi su pristupili jurisdikciji Carigrada, te Vaseljensku patrijaršiju naglašavaju kao svoju majku Crkvu – najbrojnija, takođe nekanonska, Ukrajinska pravoslavna crkva Kijevskog patrijarhata (UPC–KP) na čijem je čelu Filaret Denisenko i naravno, Ukrajinska pravoslavna crkva Moskovske patrijaršije (UPC–MP), kao jedina kanonska. Primetan uticaj ima i Unijatska grčko-katolička crkva.
U čemu je najveći problem? Jednostavnim rečnikom, da bi jedna crkva dobila kanonsko priznanje u pravoslavnom svetu, neophodno je da se majka crkva sa time složi. Znači, ako bi buduća Ukrajinska pravoslavna crkva dobila samostalnost, inicijativa bi potekla od Ruske pravoslavne crkve pod čijom je jurisdikcijom.
Međutim, već se neko vreme govorilo o tome da vaseljenski patrijarh Vartolomej planira da da autokefalnost pravoslavnim vernicima u Ukrajini. Preciznosti radi, on uručuje tomos nekoj novoj crkvenoj strukturi u koju bi, u teoriji, ušli svi, a u praksi članovi nekanonskih crkvi u Ukrajini, kao verovatno i poneki klirik UPC–MP.
Darko Đogo kaže da je sve išlo u prilog tome da će se ovakav rasplet odnosno zaplet dogoditi, ali teško da je mogao zaista i da poveruje u to: "Ono što me posebno zbunjivalo jesu kontradiktorne informacije koje su iz samog Carigrada dolazile posljednjih mjeseci. Arhimandrit Kirilo Govorun je, kao zagovornik carigradskog uplitanja, već u aprilu najavio da je tomos napisan, a to su potvrdili pojedini nekada poštovani episkopi carigradske patrijaršije pojedinim našim episkopima. Međutim, u isto vrijeme Carigrad je sve do juna i sastanka sa delegacijom kanonske UPC negirao da je tomos već napisan."
Razgovori su se tokom godine vodili i sa ukrajinskim vlastima. Filaret Denisenko je za jednu ukrajinsku televiziju izjavio: "Kada je postao predsednik, Petro Porošenko postavio je sebi cilj – da pomogne Ukrajinskoj crkvi da dobije tomos. Zbog toga je imao (aprila ove godine) ponovljeni sastanak sa patrijarhom Vartolomejom, sa predsednikom Erdoganom, o davanju autokefalije Ukrajinskoj crkvi. Naravno, deo Moskovske patrijaršije (UPC–MP) neće se pridružiti objedinjenoj Ukrajinskoj crkvi. A pošto se neće pridružiti, ne treba ih ni zvati ‘ukrajinska crkva’ (…) Država je prenela svoju imovinu na upotrebu UPC Moskovske patrijaršije. Ali, kada Ukrajinska crkva bude priznata kao kanonska, biće i jedna i druga lavra predate Ukrajinskoj crkvi. Zato što su to ukrajinska svetilišta. Ni Rusija ni Patrijaršija u Moskvi nemaju nikakve veze sa njima." Naravno, pitanje imovine brzo dođe na dnevni red.
ISTORIJA, KANONI I PRAVILA PONAŠANJA: U aprilu je saopšteno da je vaseljenski patrijarh Vartolomej zajedno sa Sinodom vaseljenske patrijaršije odlučio da preuzme neophodne korake za davanje autokefalnosti pravoslavnima u Ukrajini nakon opširne studije kojom je zaključeno da su, ukratko govoreći, istorijski razlozi na njihovoj strani (te da, kada je krajem 16. veka Crkva u Rusiji postala patrijaršija, Kijevska mitropolija je ostala pod jurisdikcijom Konstantinopolja, odnosno da je to što je moskovski patrijarh hirotonisao kijevskog mitropolita bilo privremeno) i otuda imaju ovlašćenja da to učine. Zatim je, kako je glasilo saopštenje, njihova delegacija obilazila sestrinske pravoslavne crkve da ih informiše i objasni im svoju odluku. Jasno je iz ovoga da nije baš bilo reči o razgovorima, vođenim u duhu sabornosti, već da su druge izvestili o svršenom činu.
Osim istorijskim razlozima, gde tvrde da je Ukrajina njihova kanonska teritorija, u Vaseljenskoj patrijaršiji dodaju i da je potrebno zaceliti sukob i podele među pravoslavnima u toj zemlji, te da oni kao majka Crkva moraju to da učine, a u prilog tome i samu činjenicu da većina ukrajinskih vernika ne želi da pripada Moskovskoj patrijaršiji.
I konačno, poručuje se da je RPC suviše dugo odlagala rešenje i da očigledno nije u stanju da do njega dođe.
RPC je, kao odgovor, prestala da pominje Carigradskog patrijarha na službama, ne učestvuje više u strukturama kojima on predsedava. Srpski patrijarh Irinej je izjavio da SPC pruža podršku "kanonima, poretku crkve" i izrazio uverenje da će carigradski patrijarh uvideti da davanje autokefalnosti ukrajinskoj crkvi "nije celishodno."
Ovo pozivanje na status majke Crkve posle više vekova i potpuno negiranje RPC izazvalo je u pojedinim pravoslavnim crkvama, malo je reći, zabrinutost da će se time otvoriti Pandorina kutija i da će bilo koja nekanonska struktura moći da se legitimiše, da se urušava crkveni poredak, kao i opasnost od rascepa pravoslavlja na one koji će stati uz Moskvu i one koje bi prišle Carigradu.
Šta stoji iza svega toga i koja se poruka može izvući?
NACIJA I RELIGIJA, OPASNA VEZA: Za dobar deo Ukrajinaca autokefalna pravoslavna crkva je njihovo pravo i oslobođenje od "ruskog (neosovjetskog) imperijalizma". Za njih je sve što je vezano za Moskvu pretnja za nacionalni identitet, a događaji poslednjih godina, naravno, to samo rasplamsavaju. Za one koji brane stav Carigradske patrijaršije, pogrešno je odbaciti silne vernike u Ukrajini i oduzeti Ukrajini pravo na nacionalnu crkvu.
"Pravoslavna crkva se nalazu u stanju poljuljane sabornosti, odnosno različitih predstava unutar pravoslavnog poretka. S druge strane, postoji preterana veza nacije i Crkve u konkretnim nacionalnim kontekstima istočne i jugoistočne Evrope,", ističe Nenad Živković. On dalje kaže da je, ne zanemarujući geopolitičke faktore, u pozadini mnogih problema unutar pravoslavlja njegovo postepeno rasparčavanje koje se od prve polovine 19. veka do danas vrši po nacionalnim linijama, kada je izgradnja nacije praćena ustanovljenjem nacionalne crkve: "To da postoje nacije nije nikako sporno, kao ni to da je neko ko je hrišćanin deo, pripadnik jedne zemaljske nacije. Ali jeste iz hrišćanske perspektive sporno kada se Crkva i principi crkvene organizacije kao što je autokefalija (koja, uzgred budi rečeno, ne znači ništa više, a ni manje od toga da je crkvena organizacija jednog regiona, jedne zemlje, upravno nezavisna od neke druge crkve, odnosno od neke starije crkvene katedre; najviši simbol toga je da samostalno može da bira svog poglavara) koriste u svrhe nacionalnog (samo)potvrđivanja i jačanja nacionalne političke afirmacije. Drugim rečima, sporno je onda kada je neka lokalna (pomesna) crkva pre svega Crkva u službi nacije", kaže sagovornik "Vremena" Nenad Živković.
Za Darka Đoga je ovo, takođe, tmuran pokazatelj: "Biće to konačna kapitulacija pravoslavlja pred etnofiletizmom. Vidite, većinu vjernika kanonske UPC (dakle, one u sastavu Moskovske patrijaršije) čine Ukrajinci i ogroman dio njih dijeli nacionalističke, vrlo skeptične, a poneko čak i otvoreno rusofobske stavove. Dakle, ti ljudi su 1992. i kasnije birali između nacionalnog osjećaja i kanoničnosti. Legalizacijom raskola Carigrad će zapravo priznati da se ‘većinska volja’ naroda mora poštovati makar ta volja bila takva da bi između crkve i nacije – birala naciju."
MOGUĆI RASPLETI: Zvaničnici Ruske pravoslavne crkve čak govore o velikom nasilju koje može da usledi. Darko Đogo naglašava da UPC MP već sada dosta strada: "Ukrajinsko nasilje zapravo može biti najveći izazov za krizu vaseljenskog pravoslavlja jer kada padne krv, kada počne zauzimanje lavri, tada puta nazad u pomirenje gotovo da i nema ili je on vrlo težak."
Dve kanonske crkve na istoj teritoriji su realnost dijaspore. Ali nikada se do sada nije dogodilo da bude više kanonskih jurisdikcija na kanonskoj teritoriji jedne od njih. Pitanje je koliko je to i na koji način održivo.
Za mnoge vaseljenski patrijarh nije vitez mira, već naprotiv, piroman. Neki čak vide razloge ovakvog delanja u njegovoj ličnosti i zameraju mu da hoće da se ponaša kao istočni papa i da se na neki način sveti RPC za nedolazak na Kritski sabor. Čuju se i optužbe na račun Amerike i njenog uplitanja.
Crkveni sukob na liniji Moskva – Carigradska patrijaršija tinja već duže. Vaseljenski patrijarh je prvi po časti, ruski sedi na tronu najbrojnije pravoslavne crkve. Borba moći i sujeta koju obojica vode sigurno ne doprinosi poboljšanju.
U svemu ovome, sveštenik Darko Đogo vidi pokazatelje da se ide krivim putem: "Najprije, potrebno je da shvatimo da smo samozaljubljeni, da mnogo toga suviše ljudskog, kao što je volja za moć, unosimo u Crkvu nego što smo spremni da se žrtvujemo i mijenjamo. Već godinama gledam kako se mi ‘pravoslavni vjernici’ gušimo ili u necrkvenoj samozaljubljenosti (‘ja sam dobar, pošten, pravedan, ne treba mi Crkva’) ili u crkvenoj samozaljubljenosti (sve navedeno, samo uklopljeno u pozornicu Crkve). Zato se tako lako mirimo sa time da se stvarnost Crkve ne razlikuje mnogo od stvarnosti bilo koje druge ‘institucije’. A trebalo bi da se razlikuje. Iako je užasno teško, moramo ostaviti želju za moći na pragu Crkve. Jer ne možeš i voljeti moć i biti slobodan."
Pre Petra Porošenka, Milo Đukanović
Pre sedam godina se, na kongresu Demokratske partije socijalista, Milo Đukanović založio za jedinstvenu, samostalnu pravoslavnu crkvu uz puno poštovanje i afirmaciju crnogorskog identiteta. S obzirom da u Crnoj Gori skoro da i nema oblasti, od obrazovanja pa do biznisa i raznoraznih poslovno-građevinskih poduhvata, u koju se Milo Đukanović i njegovi najbliži nisu umešali, ova izjava je viđena kod mnogih njegovih kritičara, a svakako i unutar same Crkve kao prelazak svake granice; mešanje lidera jedne građanske partije u crkveno ustrojstvo i kanone koji su, istini za volju, mnogo stariji od države koju Đukanović vodi poslednjih dvadesetak godina. Kasnije je objasnio da bi trebalo pronaći model kojim bi crkva bila na "liniji strateških interesa države" te da ne sme da bude vezana za centralu u drugoj državi. Ova argumentacija veoma podseća, u većini segmenata, na argumentaciju koja se može čuti u Ukrajini.
Drugim rečima, Crna Gora je samo jedna od država, kao što se vidi, u kojoj se kanonska Crkva od strane vlasti smatra nepodobnom i u kojoj su političke elite te koje, u 21. veku (mada je vremenska odrednica koja bi trebalo da poruči da smo napredovali postala više nego upitna), traže da se granice autokefalne crkve izjednače sa državnim granicama.
Ali za razliku od ukrajinskog i makedonskog slučaja, takozvana "Crnogorska pravoslavna crkva" ima veoma mali broj vernika i pristalica, a na njenom čelu je Miraš Dedeić kojeg je baš vaseljenski patrijarh ekskomunicirao te raščinio po kanonskoj krivici. Zanimljivo je da je on crkveno sasluživao i ugostio baš patrijarha nekanonske Ukrajinske pravoslavne crkve Kijevskog patrijarhata (UPC-KP) Filareta Denisenka. (Tu postoji još jedan problem na koji je ukazao vladika bački Irinej – Filaret Denisenko je anatemisan od strane Ruske pravoslavne crkve. A kada je reč o pravoslavlju, kanonski postupci jedne crkve, koji uključuju rukopoloženja, ali i lišavanja čina, priznaju se u svim drugim pravoslavnim crkvama. Činom Vaseljenskog patrijarha i ovo je dovedeno u pitanje).
Dalje, kako primećuje sagovornik "Vreme" Nenad Živković, iz ovoga je jasno da su tzv. CPC i UPC-KC u međusobnom jedinstvu, pa bi bio svojevrsan nonsens za Vaseljensku patrijaršiju da u svoje redove prima klirika koji je u jedinstvu sa onim kojeg je baš vaseljenski patrijarh raščinio.
Nerešeni odnosi
Situacija sa Ukrajinom direktno dotiče i SPC. Naime, kao što je poznato, i u Makedoniji postoji kanonska lokalna crkva (Pravoslavna ohridska arhiepiskopija, od 2004. godine autonomna u okviru srpske patrijaršije) i nekanonska, dakle, od strane zvaničnog pravoslavlja nepriznata crkva (Makedonska pravoslavna crkva, jednostrano proglasila autokefalnost 1967. godine).
Nenad Živković za "Vreme" objašnjava da je "nekanonska crkva u Makedoniji većinska i uživa široku podršku u državi kao čuvar i nosilac nacionalnog identiteta, dok je kanonska POA praktično na margini društva, živi kao katakombna crkva i neretko biva etiketirana kao ‘srpska agentura u Makedoniji’."
On smatra da bi posledice eventualne odluke vaseljenskog patrijarha u korist nekanonske jerarhije u Ukrajini po SPC ipak bile ograničenog karaktera.
"Međutim, na pre mesec dana održanom arhijerejskom saboru Vaseljenske patrijaršije, patrijarh Vartolomej je uputio kategorično ‘ne’ priznanju MPC sve dok ona u svom nazivu nosi odrednicu ‘makedonska’. S jedne strane, Vartolomejevo ‘ne’ u kontekstu trenutnih poteza u Ukrajini pokazuje i izvesnu dvoličnost odnosno selektivnost delovanja VP, dok, s druge strane, implicira spremnost VP da samostalno tj. nezavisno od relacije SPC-MPC i zanemarujući svepravoslavni konsenzus, zauzme poziciju arbitra i najvišeg autoriteta. Pored toga, odgovor patrijarha Vartolomeja dodatno ukazuje na problematiku imena u slučaju Makedonije. Zanimljivo je da će tema crkveno-narodnog sabora MPC koji treba da se održi od 5. do 7. oktobra, što se poklapa sa 60. godišnjicom obnavljanja Ohridske arhiepiskopije u vidu MPC, tada autonomne u sastavu SPC, zvanično biti korekcije ustava MPC administrativnog karaktera (npr. granice eparhija itd.). Nezvanično se govori o mogućoj promeni imena crkve u Ohridska arhiepiskopija (MPC se zvanično zove Makedonska pravoslavna crkva – Ohridska arhiepiskopija), dakle, odstranjenju naziva makedonska. Vrh MPC je demantovao ove navode, ali ostaje ipak da sačekamo i vidimo o čemu će zaista biti reči na predstojećem saboru."
On dalje zaključuje da "ukoliko bi kao posledica neke jednostrane odluke vaseljenskog patrijarha došlo do blokovskog cepanja pravoslavlja na one koji stoje uz moskovsku, odnosno vaseljensku patrijaršiju, niko ne može da garantuje da bi se to cepanje tu i zaustavilo, a onda su mogući razni scenariji. SPC sigurno ne bi pozdravila eventualnu jednostranu odluku vaseljenskog patrijarha u slučaju Ukrajine – kao ni u slučaju Makedonije – i izvesno bi joj se usprotivila."
