Već nekoliko godina unazad veliku pažnju javnosti privlače veliki koncentrični krugovi na površini zemlje koji su primećeni nedaleko od Vatina, u opštini Vršac. Nedavno je u medijima objavljena informacija da amateri-arheolozi, na osnovu svojih opservacija, pretpostavljaju da su Vršački krugovi bili preteče savremenih kalendara, što bi značilo da su praistorijski ljudi na našem tlu, čak 1500 godina pre čuvenog Stounhendža, napravili prvi kalendar. Detaljna stručna istraživanja još uvek nisu urađena. O čemu se zapravo radi i šta nauka kaže o tome?

Koncentrični zemljani rovovi, naučni naziv im je rondeli, česti su na prostoru centralne Evrope. Rondeli se najlakše uočavaju iz vazduha, međutim, uvođenjem savremenih tehnologija u arheologiji i upotrebom geomagnetometra, otkriveno je mnogo novih – do sada je registrovano između 150 i 200 rondela. Njihova pojava se vezuje za peti milenijum pre nove ere, odnosno za kasni neolit. Postoji više teorija o njihovoj funkciji, ali kao najutemeljenija se do sada izdvojila ona koja ukazuje na njihovu sakralno-socijalnu pozadinu. Velika sličnost sa neolitskim kružnim rovovima uočena je sa arheološkim nalazištem Stounhendž u Engleskoj, naročito u sistemu kružnih rovova, astronomskoj postavci i sakralnoj funkciji. Razlike se tiču monumentalnosti Stouhendža, ali i činjenice da između njihovog nastanka postoji razlika od nekoliko hiljada godina.

Do sada je istražen veliki broj rondela. Ima ih u raznim veličinama i oblicima, ali zajedničko im je da imaju približno kružni oblik. Poseduju jedan ili više kružnih rovova koji su isprekidani tzv. zemljanim mostovima. Jedino preko tih mostova je moglo da se priđe središnjem delu ovih struktura. Svi rovovi imaju presek u obliku latiničnog slova V. Na spoljnim rovovima su se nalazile kapije.

Postoji nekoliko pretpostavki o funkciji ovih struktura: da su imale odbrambenu funkciju, zatim da su imale neku ekonomsku funkciju, na primer da su služile kao torovi za čuvanje stoke, da su bile centri za trgovinu. Danas sve više istraživača ukazuje na sakralno-socijalnu funkciju rondela: tu su se ljudi okupljali povodom određenih religioznih i drugih sličnih dešavanja.

Interesantno je da se kružni rovovi u najvećem broju nalaze daleko od naselja, a vrlo retko pored samih naselja. U njihovom unutrašnjem delu i u međuprostoru rovova uglavnom nisu pronađene kuće. Međutim, doduše vrlo retko, velike građevine jesu, i to unutar rondela. Pretpostavlja se da su njima šamani obavljali religijske obrede. Za razliku od dugog postojanja "megalitske" kulture u bronzanom dobu, vremenski prostor tokom kojeg su se koristili neolitski kružni rovovi je iznenađujuće kratak, traje svega 200–300 godina.

Manji broj naučnika misli da su rondeli zapravo neka vrsta opservatorijuma, gde se pratilo kretanje sunca, odnosno da su služili kao svojevrsni kalendar. Za nekoliko rondela kao što su Gosek u Nemačkoj, Puh u Austriji i Šormaš-Terekfeldek u Mađarskoj, navodno postoje i dokazi za to. Međutim, uglavnom se radi samo o pretpostavkama. Kao što je poznato, najraniji primer astronomskog zapisa dolazi iz najstarijeg perioda praistorije – paleolita. Urezane i naslikane zvezde, mesec, povezane linije su među prvim prikazanim astronomskim simbolima. Poznata Venera iz Lausela iz Francuske drži u ruci simbol meseca sa 13 urezanih linija što predstavlja 13 lunarnih ciklusa u jednoj godini. Astronomske pojave u praistoriji su uticale na izgradnju nekih građevina.

S tim u vezi je i pretpostavka da su rondeli orijentisani prema astronomskim pojavama – planetama, Suncu, Mesecu, položaju zvezda i sazvežđa. Po drugoj pretpostavci, rondeli, konkretno njihove kapije, orijentisani su prema nekom topografskom položaju, prvenstveno prema istaknutim, vidljivim prirodnim pojavama u okruženju. Severna kapija rondela Semelj kod Pečuja u Mađarskoj (prečnika od čak 570 m) direktno gleda u vrh planine. Linija krive pada planine ili brežuljka se uzima kao temelj osnove rondela Milbah am Manharstberg u Austriji. Međutim, orijentacija topografski orijentisanih rondela uglavnom se poklapa sa orijentacijom Sunca. Sunčeva orijentacija kod neolitskih rondela odnosi se na položaj njene istočne kapije koja se u zavisnosti od letnjeg ili zimskog solsticija nalazi na plus/minus 38 stepeni od tačnog Istoka. U ovu računicu se uklapa više od 90 posto istraženih rondela.

Kružni rovovi otkriveni u Karpatskom basenu su iz kasnog neolita, između 4900. i 4500. godina pre nove ere. Nekoliko neolitskih kultura se smatra graditeljima rondela: na teritoriji Mađarske – Lenđelska kultura, dok se u Slovačkoj i Češkoj graditeljima smatraju nosioci kulture linearnotrakaste keramike. Na teritoriji Banata u to vreme žive stanovnici Vinčanske i Potiske kulture za koje nisu karakteristični izdvojeni rondeli, već se oni nalaze u sklopu naselja. Kružna struktura unutar zone pod uticajem Vinčanske otkrivena je u Uivaru u Rumuniji.

Kako bismo stekli jasniju sliku o rondelima, moramo da sagledamo i druge obližnje kulture u jugoistočnoj Evropi (Sopotska, Butmirska, Danilo). Naselja tih kultura su bila takođe okružena višestrukim kružnim rovovima. Imala su prevashodno odbrambenu, ali i neku simboličnu funkciju. Arheolog Ferenc Horvat iz Mađarske, istražujući rovove i bedeme iz kasnog neolita u Potisju, smatra da rondeli čine prelaz između lenđelskih sakralnih i "balkanskih" odbrambenih rovova. U jednom momentu običan život u naselju se odvaja od religijskih događaja i to se upravo događa na teritoriji Karpatskog basena na prelazu iz srednjeg u kasni neolit.

U susednim zemljama istraživanje rondela poslednjih decenija mnogo je napredovalo. U Srbiji je situacija, nažalost, drugačija i umnogome lošija. U ovom trenutku u Srbiji nema arheologa koji se bavi ovom tematikom. Doduše, bilo bi ih, ali su na birou.

Kod nas su trenutno poznate tri kružne strukture koje po svojim osnovnim karakteristikama mogu predstavljati rondele. Sva tri se nalaze u Vojvodini, u Banatu.

Dve su otkrivene 2014. i 2015. godine geomagnetnom prospekcijom nedaleko od Novog Bečeja na kasnoneolitskom lokalitetu Borđoš. Na ovom lokalitetu se neprekidno vrše sondažna istraživanja multidisciplinarnog karaktera. Realizaciju istraživanja predvode Institut "Kristijan Albreht" za ranu istoriju i praistoriju iz Kila (Nemačka) i Muzej Vojvodine iz Novog Sada.

Dosadašnji rezultati istraživanja na Borđošu ukazuju na postojanje nekoliko faza života. Za prvu, koja je počela oko 5200. g. p. n. e. vezuje se nastanak prvog rondela. Drugi rondel na Borđošu čine višestruki rovovi na kojima se nalazi veći broj kapija, a čija orijentacija prati kretanje Sunca. U unutrašnjem delu nalaze se stambeni objekti. Tokom prošlogodišnjih istraživanja fokus je bio središnji prostor drugog rondela, ali centralni, monumentalni objekat nije pronađen. Poslednja faza života na Borđošu završava se negde oko 4550. g. p. n. e.

Treća zemljana konstrukcija kružnog oblika otkrivena je kod Vatina. Detaljna istraživanja još nisu vršena, tako da ostaju samo pretpostavke da ova struktura pripada rondelima iz kasnog neolita.