Leto je pri kraju, s njim i sezona arheoloških istraživanja. Dr Stefan Pop Lazić, stručnjak iz oblasti rimskih fortifikacija i kasnoantičke arheologije, predvodi tim Arheološkog instituta iz Beograda na lokalitetu Glac, jednom od brojnih na kojima se trenutno istražuje istorija Balkana. Glac se nalazi u blizini Sremske Mitrovice, odnosno antičkog Sirmijuma. Na njemu se nalazio velelepan kompleks carskog letnjikovca koji je, pretpostavlja se, izgradio car Maksimijan Herkul krajem trećeg i početkom četvrtog veka. Uz naše arheologe, na istraživanju Glaca učestvuju i stručnjaci Univerziteta u Sidneju koje predvodi profesor Ričard Majls.

"VREME": Šta je dosad otkriveno na Glacu i u čemu je značaj ovog lokaliteta za antičku arheologiju ovih prostora?

STEFAN POP LAZIĆ: Na lokalitetu Glac je otkrivena luksuzna kasnoantička vila, koja se u rimsko doba nalazila na obodu predgrađa antičkog Sirmijuma. Prvi pisani pomen o ovim ostacima potiču s kraja XIX veka, kada se pominju otkrića mermernih podova, zidova od opeka i rimskih vodovodnih cevi. Početkom dvadesetog veka Ignjat Jung, ugledni Mitrovčanin i zaljubljenik u prošlost, skicirao je dotadašnje nalaze izveštavajući redovno Arheološki muzej u Zagrebu o ovim podacima. Tokom Prvog svetskog rata austrougarski vojnici su kopajući rovove na položajima prema Savi i tadašnjoj Srbiji otkrili veliku površinu prekrivenu mozaičkim podom. Međutim, tek 1994. godine, na inicijativu dr Petra Miloševića u okviru projekta "Sirmijum" kojim je rukovodio akademik Vladislav Popović, obavljena su prva arheološka iskopavanja. Tada su otkriveni nizovi prostorija u okviru građevine, opet podni mozaici, i novac ostrogotskog kralja Teodoriha. Tada je Glac stavljen pod zaštitu, i predloženo je da ovaj lokalitet treba dugoročno istraživati u okviru međunarodne saradnje.

Od 2011. godine ekipa projekta "Sirmijum", koju čine stručnjaci Arheološkog instituta i Muzeja Srema u Sremskoj Mitrovici, redovno je prikupljala materijal sa površine njive koja ga većim delom prekriva. Tokom 2014. godine sprovedena su geofizička istraživanja u saradnji sa Centrom za nove tehnologije projekta "Viminacijum", i tada su dobijene prve jasne indicije o položaju pojedinih delova kompleksa. Ove godine su sprovedena iskopavanja na jednom delu lokaliteta, a obavljena je i arheološka prospekcija u neposrednoj okolini. Prvi rezultati pokazuju da je u pitanju višeslojni lokalitet sa najmonumentalnijom arhitekturom s kraja III, odnosno IV veka, i prvi put je konstatovano da sama arhitektura ima više faza, kao i da je lokalitet prostorno veći nego što se ranije mislilo. U ovom trenutku je najvažnije sprovesti formalno-pravnu zaštitu lokaliteta u skladu sa novim podacima o veličini nalazišta, kako bi se temeljno istražili svi delovi kompleksa građevina od više hektara. Ove godine smo imali nekoliko nalaza koji nedvosmisleno upućuju na to da Glac ima i fazu koja se vezuje na teritoriji Sirmijuma za period Seobe naroda i rane Vizantije.

Koje su arheološke i istorijske paralele između Glaca i drugih antičkih lokaliteta?

Ima sličnosti u motivima i načinu izrade mozaika, zato što su slični sa mozaicima carske palate u Sirmijumu, ali i Galerijevim memorijalnim kompleksom – Romulijanom (Gamzigrad). Međutim, s obzirom da smo na početku istraživanja, koja će sigurno trajati godinama a možda i više od decenije, nezahvalno je tražiti direktne i nedvosmislene paralele. Svi lokaliteti iz kasne antike (Sirmijum, Šarkamen, Romulijana, Medijana) imaju neke svoje specifičnosti i odraz su veoma burnih dešavanja u rimskom društvu u političkom i ekonomskom pogledu. Izuzetno luksuzne građevine i građevinski kompleksi svedočanstvo su prisustva rimskih moćnika – careva na ovim prostorima, a samim tim i novca. Sagledavanje ove teme započeto je davno, ali pravi rezultati će biti jasni možda tek u budućim generacijama.

Konkretno, za sledeću godinu planiramo veći obim iskopavanja, više vremena i veći broj studenata iz Srbije i Australije. Takođe planiramo početak konzervacije arhitekture i konkretnu pravnu zaštitu.

Zašto vaše kolege iz Australije zanima naše područje?

Arheolozi iz Australije dolaze u Srbiju da se bave poznom antikom, zbog toga što je Srbija prepuna kasnoantičkih nalazišta, zbog toga što su veoma dobro primljeni, što važi generalno za sve strance koji dolaze da se bave arheologijom u Srbiji, i zbog toga što u Australiji nema mogućnosti da se istražuju antička nalazišta.

Profesor Ričard Majls je kontaktirao s nekoliko kolega krajem 2013. godine tražeći mesto na Balkanu na kojem će nastaviti svoja istraživanja pozne antike započeta u Severnoj Africi. Nakon nekoliko sastanaka dogovoreno je da je Glac dovoljno značajan lokalitet da bi se na njemu uspostavila dugoročna istraživanja, lokalitet samim tim bio trajno zaštićen, a nauka imala značajne rezultate. Još tada je predviđeno da se oformi neka vrsta istraživačkog centra čiji bi cilj bio da upućuje u arheologiju mlade istraživače iz inostranstva i Srbije.

Na Gamzigradu ste sarađivali sa Nemcima i Amerikancima, u Glacu sa Australijancima. Kakav je kvalitativan i metodološki odnos naše arheologije sa svetskim trendovima?

Oduvek je beogradska škola arheologije bila u toku sa najnovijim dostignućima, jedino je pitanje novca ono koje odlučuje na koji način će lokalitet biti istraživan i koje metode će biti primenjene. Projekti u Srbiji koji pokazuju potencijal, primenjuju najsavremenije metode.

Doktorirali ste na temu Antičke fortifikacije Singidunuma; bavite se ostacima antičkih urbanih centara u Beogradu, Sremskoj Mitrovici i Gamzigradu. Da li se suočavate sa problemom uništavanja lokaliteta gradnjom, i da li se poštuje zakon koji nalaže da se svi arheološki ostaci moraju prijaviti nadležnom Zavodu za zaštitu spomenika kulture?

Najveći problem u sistemu zaštite je koncept finansiranja, koji je svojevremeno prebačen na lokalne vlasti. Mislim da bi Republika trebalo da finansira sve zavode za zaštitu spomenika kulture u Srbiji. Tako bi se oni zaštitili od uticaja lokalne politike.

Inače, nažalost, jesam bio svedok uništavanja spomeničkog nasleđa. Problem je u tome što često investitori građevinskih radova ne znaju da nakon arheolo-ških iskopavanja u najvećem broju slučajeva nije potrebno da se zaustavi gradnja, ili čisto neće da finansiraju arheološka iskopavanja. Investitori ne znaju da je moguće i sačuvati spomenik kulture i izgraditi moderan objekat. Problem je u manjku dobre volje i sposobnosti da se iznađe kompromisno rešenje. To je moje iskustvo.

S obzirom na arheološko bogatstvo užeg gradskog jezgra u Beogradu, da li postoje neki ostaci na području Savamale i "Beograda na vodi", i ako ih ima da li su adekvatno istraženi?

Naša saznanja o Beogradu prema Savi završavaju se na pravcu oko Varoš kapije i Zelenog venca prema Vaznesenjskoj crkvi. Iza te izohipse, koliko ja znam, ne postoje nikakvi podaci. Ne bi me začudilo kada bi se ispostavilo da je postojala neka istorijska komunikacija koja bi išla pravcem današnje Karađorđeve ulice, prelazila potok koji se ulivao iz Nemanjine u Baru Venecija i nastavljala dalje Savskom ulicom. Koliko je meni poznato, veliki deo prostora oko Železničke stanice je nasut debelim slojem šuta.

Da li postoji dovoljna podrška Ministarstva za arheološka istraživanja i arheologiju uopšte? Povodom objave Nacrta strategije razvoja kulture Republike Srbije, dvadesetak vaših kolega, arheologa sa Beogradskog i Novosadskog univerziteta, iz Narodnog muzeja i Instituta, potpisalo je Komentare na navedeni Nacrt. Kakav je vaš stav o Strategiji razvoja kulture?

Mislim da je najveći problem koji imaju društvene nauke nepostojanje fonda za istraživanja. Ukoliko bi se ministarstva nauke i kulture dogovorila o zajedničkom finansiranju društvenih nauka, i arheologija bi imala koristi. Mislim da je u tome srž problema – sagledavanje pozicija ustanova kulture i društvenih nauka.

Pominje se podrška istraživanjima najvećih lokaliteta u Srbiji. Pošto je skoro objavljena strategija, videćemo na osnovu iskustva iz 2018. godine kako se konkretno ona primenjuje. Mislim da je za sada prerano donositi zaključke.