U subotu, 17. maja, u 76 gradova Srbije održaće se jedanaesta Noć muzeja, sa 608 programa u 362 muzeja, galerija i izložbenih prostora. U beogradskoj Noći muzeja održaće se 118 izložbi i drugih događanja na 80 lokacija, a među njima će biti predstavljena i dva arhitektonska monumenta, od kojih je jedan realizovan, a drugi nije – zgrada jugoslovenskog Saveznog izvršnog veća, čuveni SIV na Novom Beogradu, i Vidovdanski hram Ivana Meštrovića, čija gradnja nije otišla dalje od makete.

O umetničkoj vrednosti zgrade Saveznog izvršnog veća za Noć muzeja priča izložba Vremenska kapsula Dušana Đorđevića, koja će biti postavljena u Likovnoj galeriji Kulturnog centra Beograda, sa 16 fotografija velikog formata. Tokom Noći muzeja biće promovisana i Đorđevićeva fotomonografija SIV – Palata Saveznog izvršnog veća sa tekstom Milete Prodanovića.

PALATA FEDERACIJE: Palata SIV-a je jedno od najznačajnijih ostvarenja posleratne arhitekture Jugoslavije i jedinstven graditeljski poduhvat u regionu. Građena je od 1948. do 1961. godine, a otvorena povodom održavanja Prve konferencije nesvrstanih zemalja u Beogradu. Nalazi se u novobeogradskom bloku 13. Najpre se zvala Palata Federacije, a zatim od raspada zajednice SCG – Palata Srbije. Sve vreme su je svi zvali – SIV. Nije otvorena za javnost. Izložba Vremenska kapsula Dušana Đorđevića je prilika da se sagleda njena unutrašnjost.

SIV je bio jedan od prvih objekata Novog Beograda. Započet je po projektu četvoročlanog tima zagrebačkih arhitekata na čelu sa Vladimirom Potočnjakom, pobednikom saveznog konkursa 1947. godine. Dušan Đorđević kaže da u Moskvi postoji državna zgrada po čijem uzoru je urađen taj projekat, ali je nakon raskida sa istočnim blokom 1948. godine došlo do promene, pa je zgrada prilagođena novim vremenima. Zbog tih okolnosti, ali i zbog smrti Potočnjaka, započeti posao je završio beogradski arhitekta Mihailo Janković. Prema studiji Biljane Mišić o istoriji građenja SIV-a, realizacija njegovog rešenja označila je pobedu modernističkih shvatanja u jugoslovenskoj arhitekturi. Zgrada je izvedena u obliku latiničnog slova "H" na površini od 5500 kvadratnih metara. Na 65.000 kvadratnih metara unutrašnjeg prostora nalaze se 744 kancelarije (svaka po tridesetak kvadratnih metara), trinaest sala za konferencije, šest salona, tri dvorane i dve garaže. Saloni su nosili imena republika, a sredinom devedesetih preimenovani su u Crveni, Braon, Plavi… Dušan Đorđević napominje da je svaki salon imao simbol republike čije ime nosi, pa su tako lusteri u Slovenačkom salonu nalik na stalaktite iz Postojnske jame, u Bosanskom je tapiserija njihove šume, Srpski ima tri celine zbog autonomnih pokrajina, na zidu Hrvatskog je Anton Gliha naslikao dalmatinski krš… Fasada zgrade je obložena bračkim mermerom. Autor izložbe priča anegdotu po kojoj je Tito, kad su mu autori zgrade predočili da je brački mermer skup, rekao neka uporede cenu tog mermera i novca koji će biti utrošen svake naredne godine za farbanje zgrade, pa neka vide šta je skupo, a šta nije.

Otkad je otvorena, Palata SIV-a bila je sedište vlade SR Jugoslavije, sedište Saveta ministara Državne zajednice Srbije i Crne Gore, od 2006. godine je u nadležnosti Vlade Republike Srbije i u njoj su trenutno ministarstva unutrašnjih poslova, spoljne i unutrašnje trgovine i telekomunikacija, i Ministarstvo omladine i sporta.

POVERENJE U BUDUĆNOST: U pomenutoj fotomonografiji Mileta Prodanović podseća da je unutrašnjost Palate SIV-a "ostala velika nepoznanica" pa čak i u vreme kada su se u njoj donosile dramatične odluke o SFRJ, da je 21. vek dočekala kao napuštena i pomalo avetinjska građevina, a da je oživela otkad joj je delimično obnovljena prvobitna funkcija. Mileta Prodanović ocenjuje da dominantnu liniju Đorđevićevih fotografija čine dela likovne i primenjene umetnosti i poseban štimung kojim ona boje prostor. "Frontalnost njegovih kadrova kao da naglašava ideju reda i poretka, koja je, svesno ili nesvesno, motivisala kreatore ovog prostora. Tome doprinosi i raspored nameštaja (većinu čine pažljivo dizajnirani predmeti tadašnje jugoslovenske industrije) – tapecirane fotelje čija je boja usklađena sa pastelnim tonovima zidova ili podnih prekrivača, koje su postavljene oko niskih stolova u redosledu koji više od svega poštuje prave uglove. Očuvanost tih sedišta stvara utisak da baš niko nikada nije sedeo na njima…"

Danas je Palata SIV-a neka vrsta vremenske kapsule, zato Prodanović zaključuje da Đorđevićeve fotografija, osim uvida u estetske nazore socijalističke Jugoslavije, nude i "duh vremena u kojem je postojalo poverenje u budućnost".

U Noći muzeja posetioci će moći da vide i SIV iznutra. BINA, Beogradska internacionalna nedelja arhitekture, tog dana organizuje kao jedan od svojih programa i obilazak zgrade SIV-a. Izložba Vremenska kapsula je kao program BINA uvrštena u Noć muzeja. Danica Jovović Prodanović, član autorskog tima BINA i urednica programa Kulturnog centra Beograda, kaže da je "ovogodišnja BINA posvećena prostorima javnosti koji svojim sadržajem, značenjem, interaktivnim odnosom sa okolinom i oblikovnim vrednostima, kroz sve istorijske periode, definišu suštinu urbanih prostora, pa su u sklopu toga i izložba Vremenska kapsula i fotomonografija. Ova izložba stavlja u fokus kulturu sećanja i preispitivanje vremena koje je za nama, ali takođe otvara i razmišljanje na temu mogućeg korišćenja ovog objekta, njegovog otvaranja za javnost i pretvaranja u prostor javnosti. Autorski tim BINA veruje da postoji potreba i mogućnost ‘otvaranja’ SIV-a i ovom izložbom želimo da skrenemo još jednom pažnju i na tu činjenicu."

VIDOVDANSKI HRAM: Povodom Noći muzeja, Narodni muzej iz Kruševca je pozajmio Beogradu maketu Vidovdanskog hrama Ivana Meštrovića kako bi samo tokom te noći bila izložena u Belom dvoru na Dedinju.

Velika drvena maketa Vidovdanskog hrama napravljena je povodom Velike međunarodne izložbe održane 1911. godine u Rimu, kada je i nagrađena, i kada su prisutni na izložbi u Meštroviću prepoznali novog Mikelanđela. Maketa je nakon toga izlagana u evropskim metropolama, i svuda je dobila izuzetno pozitivne kritike.

Maketa je jedina realizovana forma Meštrovićeve ideje da postavi Vidovdanski hram na Gazimestanu kao simbol ujedinjenja Jugoslovena. "Meni je lebdelo pred očima da pokušam da dam jednu sintezu popularnih narodnih ideala i njihovog razvitka, da izrazim kamenom i gradnjom kako je duboko u svakom od nas usađena uspomena na najveće momente i najodlučnije događaje u našoj istoriji – stvarajući u isto vreme jedno središte za nade u budućnost, usred prirode pod vedrim nebom", objašnjavao je Meštrović svoju ideju. "Moj život ima svoje opravdanje ako su moja zamisao Vidovdanskog hrama i moj umetnički rad izraz ujedinjenja Jugoslovenstva." Nakon Drugog svetskog rata maketi Vidovdanskog hrama se izgubio svaki trag, da bi krajem šezdesetih bila pronađena u jednom od magacina u njujorškoj luci. Odatle je dopremljena u Beograd, a potom, nakon saniranja oštećenja, 1971. godine u Kruševac.

Meštrović je Vidovdanski hram zamislio kao monumentalni mauzolej, hram od kamena podignut u čast kosovskim junacima, ali i svim borcima za slobodu južnoslovenskih naroda, dugačak 250 metara, sa kulom i zvonikom visokim deset metara. Hram je kombinacija egipatskih, grčkih i rimskih hramova. Na ulazu u hram planirao je skulpture lavova duž stepeništa, u frizu velikog ulaza devet konja i sokolova – motiv iz pesme Smrt majke Jugovića, duž hodnika dugačkog 100 metara trebalo je da budu dva reda karijatida koje predstavljaju majke, sestre, supruge i verenice kosovskih junaka (nekolicinu njih je sada moguće videti u atrijumu beogradskog Narodnog muzeja), a na njegovom kraju petospratnu kvadratnu kulu visoku deset metara sa zvonom na vrhu. Kroz kulu se, po Meštrovićevom projektu, ulazi u centralni deo, sa kupolom sa sto skulptura istorijskih i neistorijskih likova Kosovskog ciklusa. Skulpture su bile izuzetno smela rešenja za svoje vreme, urađene u rodenovskom i mikelanđelovskom maniru. Skulptura Banović Strahinje, samo torzo bez glave, ruku i nogu, danas se nalazi u Tejt galeriji u Londonu. Skulpture Srđa Zlopogleđa i Male udovice su neko vreme bile u kruševačkom muzeju, a sada su u Narodnom muzeju u Beogradu, kao i skulptura Miloša Obilića. Centralnu dvoranu okružuju tri manje dvorane, koje sa centralnom izgledaju kao pravoslavni krst.

Nakon Prvog svetskog rata postojalo je raspoloženje da se Vidovdanski hram realizuje: državni odbor za umetničke poslove Srbije i jugoslovenstva uvrstio je u svoj plan i izgradnju hrama na Gazimestanu. Onda je došao rat, pa i nove okolnosti u novoj državi, tako da novac više nije bio jedini problem. Prema nekim procenama, izgradnja Vidovdanskog hrama koštala bi više od 300 miliona dolara. Novac bi se možda i našao, ali u Titovoj Jugoslaviji ideja o mauzoleju kosovskim junacima nije nailazila na razumevanje. Moša Pijade je oštro kritikovao ovo Meštrovićevo delo, zamerajući što je rađeno u stilu bečke secesije, a ne vizantijske tradicije i srpskog nacionalnog identiteta. Projekat je kasnije kritikovao i Lazar Trifunović, dugogodišnji direktor beogradskog Narodnog muzeja.

Projekat Vidovdanskog hrama nikad nije zabranjen niti stavljen ad akta. Meštrović je želeo da nekoliko naraštaja bude uposleno u njegovu realizaciju i da se generacije ugrade u taj hram, kao što je bio slučaj sa bazilikom Svetog Petra u Rimu.