150 godina bankarstva u Srbiji
NARODNI MUZEJ: Bivša zgrada Uprave fondova
U avgustu se navršava 150 godina od osnivanja prve bankarske ustanove u Srbiji – Uprave fondova
Nakon Svetoandrejske skupštine, prve srpske "slavne revolucije", u narodu se javila nada da će ponovni dolazak Obrenovića na vlast označiti početak korenitih reformi u privredi i društvu, s obzirom na to da su korupcija i zelenaštvo bili prisutni na svakom koraku. Otuda je druga Miloševa vlada odmah započela s reformama pravosudnog sistema – donošenjem Zakona o sudskom postupku i novog Kaznitelnog zakonika, a njegov sin i naslednik Mihailo s organizovanjem legalnog bankarskog sistema – ne bi li "zaduženom narodu omogućio put da se lakše odužiti može". Tako su Mihailovim ukazima od 16. i 24. avgusta 1862. godine doneti Zakon o Upravi fondova i Zakon o davanju novca pod interes iz kase Uprave fondova, kojima zapravo otpočinje istorija bankarstva u Srbiji.
Iako su u tadašnjoj Srbiji na vlasti bili konzervativci, prihvaćena je ideja liberala da država osnuje jednu bankarsku ustanovu koja bi stala na put zelenaštvu, jer, kako se tada govorilo, "zelenaški krediti se mogu suzbiti samo nezelenaškim kreditima". Međutim, vreme koje je dolazilo pokazalo je da će borba protiv zelenaštva u Srbiji trajati dosta dugo, kao i da nije dovoljno samo nominalno osnovati ustanovu za rešavanje određenih društvenih problema, nego da pored ustanove mora postojati i volja u društvu da se ti problemi reše.
Uprava fondova je svoj osnivački kapital (u iznosu od 10 miliona groša-dinara) stekla akumulirajući sve dotadašnje državne fondove – crkveni, manastirski, školski, bolnički, šumski, "udovički" i pupilni i depozitni novac kod sudova. Za novac poveren Upravi jamčila je kneževina, dok je za prvog upravnika – na Mihailov predlog, vlada imenovala Milovana Spasića. Pored navedenog, istim zakonom je utvrđena i kamatna stopa, kao i uslovi pod kojima će Uprava fondova odobravati kredite. Isključivo hipotekarne prirode, zajmovi su odobravani do polovine procenjenih založenih nepokretnosti, s godišnjom kamatom od 6 odsto (od čega je 1 odsto pripadao državi na ime rizika), s rokom otplate do 20 godina i kreditnim minimumom u iznosu od 1000 groša, a maksimum do 50.000 groša.
I sve bi možda bilo idealno, ali kreditni minimum nije mogao da ispuni gotovo nijedan zaduženi seljak, jer je za to bilo potrebno imati pet hektara zemlje, a to u tadašnjoj Srbiji nije imalo više od 60 odsto poljoprivrednih domaćinstava. Tako su sredstva prikupljena iz fondova dobili imućni trgovci i činovnici – upravo oni koji su se i bavili zelenaštvom, plasirajući ova "nova" sredstva po "mnogo povoljnijim uslovima" nego do sada – smanjujući njihovu (zelenašku) kamatu sa 20 na 12 odsto.
Trebalo je da prođe četiri godine da vlada Ilije Garašanina prizna da "Uprava fondova nije bila od velike koristi onima kojima je u prvom redu bila namenjena", te donosi odluku o smanjenju kreditnog minimuma sa 1000 na 500 groša.
Ali kao u basni o lisici i rodi ili u priči o štapu i šargarepi, kada je napokon i običnom seljaku bio dostupan povoljan kredit, javljaju se nove "otežavajuće okolnosti". Naime, Uprava nije imala filijale po unutrašnjosti zemlje, nego samo centralu u Beogradu, gde se usled komplikovanog postupka odobravanja zajma on nije mogao odmah realizovati. A kako siromašni zemljoradnik nije mogao podneti dodatne troškove odlaska i boravka u Beogradu, s neizvesnim ishodom kreditnog zahteva on se odlučuje da se i dalje zadužuje kod zelenaša, čiji je "kredit" istina bio skuplji, ali se do njega lakše i dolazilo.
Tek će sa izmenama zakona o Upravi fondova iz 1898. godine ovakva politika doživeti korenite izmene. Sa osnivanjem filijala u svim većim mestima u Srbiji (Šabac, Smederevo, Požarevac, Zaječar, Niš, Kragujevac, Jagodina, Čačak, Užice i Valjevo), povoljni krediti su postali dostupni svim zainteresovanim korisnicima, a zelenaštvo se kao pojava počelo iskorenjivati. Novu poslovnu politiku su mogli realizovati samo novi ljudi, te unutar Uprave dolazi do personalnih promena, dok država preuzima garancije za celokupno njeno poslovanje. Ove mere će se reflektovati na povratak poverenja građanstva u celokupan bankarski sistem u Srbiji.
Veliki uticaj na podizanje ugleda Uprave odigrala je i njena monumentalna zgrada, podignuta 1903. u samom centru Beograda po projektu Andre Stevanovića i Nikole Nestorovića.
Do početka Prvog svetskog rata, Uprava fondova je postala jedina srpska banka koja je uspela da plasira svoje akcije i na međunarodno tržište, kao i da dobije dva zajma od konzorcijuma francuskih banaka. Njeni plasmani nisu bili samo hipotekarne prirode – ona učestvuje u podizanju srpske infrastrukture, gde naročito investira u izgradnju železničke mreže, a neretko finansira i samu državu.
Uprava fondova se tokom Prvog svetskog rata povlačila zajedno sa vladom Kraljevine Srbije. Po dolasku na Krf aprila 1916. otvorila je svoju kancelariju, a nedugo zatim i filijalu u Solunu. Zanimljivo je da je i u takvim okolnostima Uprava primala depozite, isplaćivala štedne uloge i penzije svim srpskim izbeglicama u Grčkoj, kao i da je redovno servisirala svoje obaveze prema stranim poveriocima. Prilikom ove "seobe", dosta bančine dokumentacije je nestalo, a istu sudbinu su doživele i intabulacione knjige po sudovima u okupiranoj Srbiji, tako da je pune dve godine nakon oslobođenja trajala rekonstrukcija bančinih dužnika i poverilaca (koja, uzgred rečeno, nikada nije dovedena do kraja).
Sa stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca nametnulo se pitanje osnivanja jednog centralnog hipotekarnog zavoda, koji bi bio nosilac hipotekarnog kredita u novoj državi i na taj način pomogao njenom privrednom i ekonomskom napretku. Uprava fondova je via facti postala i jedno i drugo.
Zakonskom uredbom od 30. marta 1922. godine Uprava fondova menja naziv u Državnu hipotekarnu banku Kraljevine SHS i proširuje delokrug rada na čitavu teritoriju novostvorene državne zajednice. Osnivaju se filijale i agencije u svim većim privrednim centrima, a decentralizacijom nadležnosti omogućuje se relativno lako dobijanje kredita.
Kuriozitet predstavlja činjenica da je Državna hipotekarna banka (DHB) bila jedini domaći novčani zavod koji je odobravao kreditne zahteve i iz inostranstva, poput ostalih zapadnoevropskih velebanaka. Takav renome omogućio joj je da u periodu od 1922. do 1929. godine dobije izuzetno povoljne kredite kod Societe de Banque Suisse i International Hypobank iz Bazela, kao i od bankarske kuće J&V Seligmann & Co. iz Njujorka. DHB je za deset godina (1922–1932) postala ubedljivo najjači novčani zavod ne samo u tadašnjoj Jugoslaviji nego i u čitavoj jugoistočnoj Evropi. Doduše, taj status joj je omogućio i svojevrstan monopolski položaj koji je imala u odnosu na druge banke u zemlji, jer je i dalje upravljala svim državnim fondovima, dok su sva ostala javna preduzeća morala da posluju preko njenih računa.
Uoči Drugog svetskog rata, DHB se nalazila u dva navrata na udaru svojih štediša, koji su septembra 1939. i aprila 1941. reagovali na događaje koji su sledili – povlačenjem depozita, i u oba slučaja se pokazala kao ustanova koja i u takvim okolnostima čuva svoj ugled i renome. Nakon kapitulacije Kraljevine, uprava DHB je donela odluku da banka nastavi sa svojim poslovanjem i u uslovima okupirane Srbije i razbijene Jugoslavije – tretirajući filijale izvan Srbije, kao "bančine filijale u inostranstvu".
Sa oslobođenjem zemlje dolazi do promene društveno-ekonomskog sistema u kom su sve bankarske ustanove stavljene pod kontrolu nove vlasti. Državnoj hipotekarnoj banci je na osnovu Odluke od 12. novembra 1944. dozvoljeno da nastavi sa radom – da prima i isplaćuje štedne uloge, a da kredite odobrava samo po specijalnom naređenju NKOJ-evog poverenika za finansije. Zanimljivo je da su se štedni ulozi nastali pre rata, kao i za vreme okupacije (prethodno konvertovani u razmeri 20:1), mogli podizati do iznosa od 10.000 novih dinara – pod uslovom da imovina vlasnika depozita nije bila okarakterisana kao "neprijateljska", što je automatski značilo da se konfiskuju i štedni ulozi. Zakonom od 28. avgusta 1946. DHB je pretvorena u centralnu banku za kreditiranje dugoročnih investicija na prostoru države FNRJ, promenivši pritom naziv u Investbanku Beograd. Banka je dobila i novo sedište, jer će se u njeno velelepno zdanje, nekoliko godina kasnije (1950), useliti Narodni muzej Srbije.
Igrom sudbine, nakon druge srpske "slavne revolucije" poznatije kao "petooktobarska", kada se u narodu ponovo (po ko zna koji put) javila nada da će demokratizacija društva iskoreniti korupciju i kriminal, kao prvu meru vlada je uhapsila "vidovitu Zorku", dok je početkom januara 2002, na predlog tadašnjeg guvernera Narodne banke, donela odluku o likvidaciji najstarijeg novčanog zavoda u zemlji.
Prva srpska banka
Nakon pokušaja države da legalizuje kreditnu delatnost u Srbiji, javlja se krajem šezdesetih godina XIX veka i privatni sektor sa istom idejom. Grupa beogradskih trgovaca na čelu sa Živkom Karabiberovićem, "praviteljstvenim bankerom", prihvata ponudu Jakoba Hercla, zastupnika Franko-Ungarrische banke iz Pešte, da se u Beogradu osnuje novčani zavod pod imenom Prva srpska banka. Februara 1869. godine ministarstvo finansija dozvolilo je osnivanje prvog privatnog novčanog zavoda u Srbiji. Prema statutu, Banka je osnovana kao akcionarsko društvo sa početnim kapitalom od milion dukata, podeljenim na 25.000 akcija nominalne vrednosti od 40 dukata. Polovinu akcionarskog kapitala trebalo je da uplati strani osnivač – Francusko-ugarska banka, dok su drugu polovinu u obavezi bili da obezbede beogradski trgovci. Međutim, Prva srpska banka je otpočela sa radom 2. oktobra 1869. godine, ali sa uplaćenom glavnicom od svega 200.000 dukata. Banka nije uspela dugo da se održi, usled čisto špekulativnog poslovanja u kom su materijalno stradali ne samo njeni osnivači i poverioci nego i država. Umesto da postane prethodnica organizovanog bankarskog sistema u Srbiji, ona je svojim slomom 1871. godine nanela teške posledice razvoju bankarstva, prouzrokujući već tada podozrenje naroda u novčane institucije.
Okružne štedionice
Usled neefikasnog delovanja Uprave fondova i brzog sloma Prve srpske banke, Namesnička vlada je 21. oktobra 1871. godine donela ukaz o osnivanju okružnih štedionica. One se osnivaju u Smederevu, Čačku, Užicu, Kruševcu i Kragujevcu, sa istim ciljem kao i Uprava fondova – da budu bliže selu i sitnom zemljoradniku. Okružne štedionice nisu bile akcionarska društva, nego zadruge za štednju i kredit, koje u tu svrhu dobijaju na upotrebu opštinski i crkveni novac, bolničke prireze i sudske depozite do 1000 dukata. Štedni ulozi, koji su primani na "priplod", bili su limitirani – od 10 dukata (minimum) do 1200 dukata (maksimum), a donosili su poveriocu kamatu od 5 odsto na godišnjem nivou. Shodno toj odluci, i krediti su odobravani u granicama od 50 do 500 dukata, uz godišnju kamatnu stopu od 7 odsto. Zajmovi su odobravani samo stanovnicima onog okruga u kom se štedionica nalazila, i to na rok od šest meseci do tri godine – uz hipoteku na nepokretnosti ili uz "garanciju" opštinskih vlasti. Prvenstveno pravo na kredit imala su poljoprivredna domaćinstva čiju letinu je zadesila elementarna nepogoda i ona koja su dokazala da imaju zelenaške dugove. Nažalost, ni pokušaj sa okružnim štedionicama nije uspeo, jer su od sedamnaest okruga – koliko ih je tada bilo u Srbiji – one bile otvorene u svega pet, a tamo gde su otvorene, novac je vrlo brzo bio razgrabljen. Analogno Upravi fondova, i ovde je bila učinjena greška, tako što su najveći iznosi kredita odobravani onim ljudima koji su se upravo bavili zelenaštvom – i to bez nepokretne zaloge (hipoteke), nego samo uz "garanciju" korumpiranih opštinskih vlasti – koje su bile kratkotrajne, jer su se menjale zajedno sa relativno brzim promenama vlade. Ovakva "kreditna politika" vrlo brzo je dovela do zatvaranja i ovih novčanih zavoda.
