Šezdeset godina od sloma Kraljevine Jugoslavije i potonje nacističke okupacije koja će odneti milione života u koncentracionim logorima, na masovnim gubilištima i u neprekidnim sukobima svih sa svima, u jesen 2011. godine došlo je do naizgled paradoksalne situacije – da se rehabilituju saradnici okupatora zato da bi se uklonila prepreka na putu ka Evropskoj uniji.

Naime, nakon što je proteklog meseca mađarska vlada iznela zamerke na novi Zakon o restituciji i kritikovala što su iz povraćaja imovine izuzeti pripadnici mađarskih okupacionih snaga, pojavila se mogućnost veta Mađarske u procesu pridruživanja Srbije Evropskoj uniji. Na kraju, vlasti u Beogradu su popustile i o restituciji napravile dogovor sa manjinskim partijama, učinivši ako ne praktičan, onda bar simboličan ustupak kolaboracionistima fašizma.

No, ostavljajući po strani sam novouspostavljeni mehanizam kojim će pravo na restituciju imovine imati svi za koje nije dokazano činjenje ratnih zločina, ipak se javlja pitanje: na koga ovo danas može da se odnosi? Ko su zapravo kolaboracionisti? Kada i gde na teritoriji Srbije su delovali kvislinški pokreti? Koliko su masovni i koliko ih je uopšte bilo?

RASKOMADANA KRALJEVINA: Utisak koji i površan poznavalac Drugog svetskog rata ima jeste da je tokom Drugog svetskog rata u Srbiji kvislinga bilo – mnogo. Svaki deo tada okupirane i rasparčane Kraljevine Jugoslavije iznedrio je brojne profašističke pokrete, frakcije, organizacije i paravojne grupe koje će pet godina sejati teror, međusobno se sukobljavati ili zajedno sa nacistima nastupati protiv narodnooslobodilačke vojske i drugih antifašista.

Njihovom neverovatnom bujanju, jednom pravom rasadniku sveg ljudskog zla, pogodovale su krajnje neobične okolnosti, možda nikad ranije viđene, koje su od 1941. do 1944. vladale kako u celoj Jugoslaviji tako i u Srbiji nakon sloma u aprilskom ratu. Po ličnoj Hitlerovoj odluci od 12. aprila, teritorija današnje Srbije je leto 1941. dočekala raskomadana. Njena sudbina je u tome bila sasvim jednaka sa ostatkom poražene Kraljevine.

Tako je Bačka, zajedno sa hrvatskom Baranjom i delovima Slovenije, pripojena Mađarskoj; Srem je ušao u sastav Nezavisne države Hrvatske kojoj su inače pripali cela Hrvatska, Bosna i delovi Slovenije; Sandžak je bio pod crnogorsko-italijanskom dominacijom; Kosovo i Zapadnu Makedoniju anektirala je Velika Albanija; južni i istočni krajevi Srbije su pripali Bugarskoj, a Banat i uža Srbija su pretvoreni u dve nemačke okupacione zone. U svakoj od ovih celina postojale su manje ili veće, državne ili paradržavne vojne formacije, ali je svuda delovao i veliki broj svakojakih nezavisnih naoružanih grupa.

SNAGA OKUPATORA: Pojedinačno, najveću vojnu silu prirodno su činili Nemci. No, njihova realna snaga nije bila ni približna uticaju koji su imali – nakon blickriga, u kojem je kraljevska vojska uništena za 12 dana, Nemci su svoje udarne divizije povukli iz Srbiji. No, nemačka Glavna komanda kopnene vojske je 22. aprila uspostavila vojnu upravu u Srbiju, a u nekoliko prvih meseci zemljom su vladala, jedan za drugim, čak tri vojna komandanta: generali Helmut Ferster, Ludvig fon Šreder i Hajnrih Dankelman. Njihova komanda je imala vojni i administrativni štab, a dodeljeno im je osoblje za četiri oblasne i deset okružnih komandi, ali bez garnizonskih jedinica.

Već u junu situacija se menja – vojni zapovednik Srbije potpada pod komandu komandanta Jugoistoka, generala Vilhelma Lista, čiji se štab nalazi u Solunu. Uporedo s tim, pored vojnog zapovednika, u Srbiji se smešta i Viša komanda za specijalne zadatke LXV kojom upravlja general Pol Bader, paralelno sa vojnim komandantom Dankelmanom.

U leto 1941. Vermaht u Srbiji nije moćan – za veliku nacističku armadu koja u to doba juriša ka Moskvi, Zapadni Balkan je duboka mirna pozadina. Bader u Srbiji na raspolaganju ima samo četiri pozadinske divizije, od kojih su one pod rednim brojevima 704, 714 i 717 raspoređene u Srbiji, dok se 718. nalazi na teritoriji NDH. Ove divizije su male i slabe, sa puno starijih vojnika i bez motorizacije, tako da Bader nema dovoljno snage da se suoči sa narodnim ustankom koji će krajem leta, kao prvi u Evropi, buknuti u krajevima oko Užica.

Tada List iz Grčke šalje opasni 125. pešadijski puk, a zatim, kako ustanak ne jenjava, u Srbiju, po Hitlerovoj naredbi, dolazi general Franc Beme. Za njim se dovode 342. pešadijska divizija iz Francuske i 113. pešadijska divizija sa Istočnog fronta, koje u nekoliko narednih meseci gotovo potpuno slamaju narodnooslobodilački pokret.

Nakon toga, Beme odlazi na novi zadatak u Finsku, a operativne nemačke divizije se ponovo povlače iz Srbije. No, nacistički saveznici, marionetske države i kvislinški režimi od tada dobijaju sve veća ovlašćenja, kako bi održali red i šta god činili jedni drugima, u krajnjem ishodu očuvali nemačku dominaciju. Podstiče se građanski rat sa komunistima, a psi rata i najgore strasti dobijaju prostor kakav nije viđen u istoriji.

SINOVI NDH: Najverniji nacistički saveznik na Balkanu, ustaška paradržava pod upravom Ante Pavelića, tokom 1941. podeljena je na dve sfere interesa – italijansku i nemačku. Mada se tačan broj sledbenika Josipa Franka i pravih ustaša na početku 1941. procenjuje na samo 900 ljudi, nakon proglašenja Nezavisne države Hrvatske od 10. aprila, Pavelić će do kraja godine formalno raspolagati vojnom silom koja broji čak 262.326 ljudi. No, veći deo ovog ljudstva je pod nemačkom komandom, u nemačkim oružanim snagama, kao i snage opremljene što od Nemaca što od NDH, ali pod nemačkom komandom – njih sveukupno oko 170.000.

Najveća oružana formacija koju kontroliše Pavelić su hrvatski žandarmi ukupno koji broje oko 18.000 ljudi. No, najstrašniju snagu NDH predstavljaju ustaše. Nekada termin koji se odnosio samo na ustanike, ustaše u NDH predstavljaju klerofašističku organizaciju koja se po zabeleženim zverstvima teško može uporediti i sa SS-om. U prvim danima okupacije, formiraju se takozvane Građanske i Seljačke straže koje vrše progone i likvidiraju na hiljade ljudi širom NDH. Deportuju se, muče, progone i ubijaju komunisti, Jevreji, Romi i u najvećem broju – Srbi.

Prema podacima iz Enciklopedije holokausta, tokom 1941. i 1942. na području Hrvatske i Bosne i Hercegovine ustaše su likvidirale između 320.000 i 340.000 Srba. U međuvremenu, oko dve trećine od 32.000 hrvatskih Jevreja takođe je ubijeno u logorima Jadnovo, Kruščica, Loborgrad, Žakovo, Tenje, Osijek i Jasenovac. Neki drugi podaci ukazuju da je broj ustaških žrtava čak i veći i da dostiže brojku od 700.000 ubijenih.

U međuvremenu, dok se vrše ove likvidacije, a kako bi se ukazalo na državnu tradiciju proisteklu iz hrvatske autonomije iz 1868. u Austro-Ugarskoj, u okviru NDH se 1941. formira Domobranstvo, kao redovna vojska NDH. Ono se sastoji od takozvane Ustaške vojnice i Oružništva, a obuhvata kopnenu vojsku, vazduhoplovstvo i mornaričke snage.

U domobrane vremenom ulaze delovi paravojske koje su se nazivale Građanska i Seljačka zaštita, a koje se pretvaraju u Hrvatske zaštitne lovce. Jedan deo opreme, naoružanja i oficira domobrani nasleđuju od delova jugoslovenske vojske, a ljudstvo se uglavnom popunjava mobilizacijom među Hrvatima i muslimanima.

Jedan deo podanika NDH pod oružjem koji su delovali i na prostoru današnje Srbije organizovan je u SS divizije. Najpoznatija od njih je takozvana Handžar divizija, koja je bila deo Vafena, odnosno naoružanog SS-a. Naoružana od Nemaca i pod nemačkom komandom, zvala se 13. oružana brdska divizija SS-a Handžar.

U svom sastavu je imala oko 21.000 ljudi, regrutovanih od Albanaca i bosanskih muslimana, koje su Pavelić i njegovi smatrali Hrvatima muslimanske veroispovesti. Ratovala je izvan Balkana, ali se 1944. vratila na područje severne Bosne, Slavonije i Srema, gde je počinila veći broj ratnih zločina. Pored njih, u istočnoj Bosni i zapadnoj Srbiji deluje i takozvana Muslimanska milicija, koja teroriše srpsko stanovništvo, ali potom trpi strašne gubitke od četnika, tako da njeno delovanje iščezava tokom rata.

ITALIJANSKI JUG: Slična situacija je i na jugu, na prostoru Kosova i Metohije, kao i u Sandžaku, u italijanskoj okupacionoj zoni, gde deluju svakojake kvislinške jedinice. Albanci sa Kosova se regrutuju u 21. SS brdsku diviziju Skenderbeg, koja je poznata i kao Prva albanska. Oficirski kadar ove jedinice čine isključivo Nemci, a jedinica 1944. broji oko 18.500 ljudi, ali u ratnim operacijama se pokazuje kao vrlo slaba.

No, pored njih, na Kosovu se 1942. kao vojna sila pojavljuje organizacija poznata kao Bali kombetar, što na albanskom znači Narodni front. Ova organizacija mobiliše svoje članove na teritoriji Albanije, Kosova i Metohije, Crne Gore, Srbije, Makedonije i Grčke, kako bi se borili protiv komunista. Članovi organizacije su nazivani balisti, a njihov otpor se nastavio i po završetku Drugog svetskog rata. Procenjuje se da je organizacija na Kosovu 1946. imala oko 20.000 naoružanih pripadnika.

Pored albanskih balista, u Sandžaku tokom 1942. i 1943. deluje i takozvana Lovćenska divizija pod komandom crnogorskog generala Krste Popovića, koja se bori za nezavisnu državu Crnu Goru, a pod svojom komandom ima oko 7000 takozvanih "zelenaša". Pored njih, južno Kosovo i jugoistočnu Srbiju, kao i današnju Makedoniju, anektirala je nemačka saveznica Bugarska, koja je na ovim teritorijama uspostavila skopsku i bitoljsku pokrajinu. Ovde su delovale regularne bugarske snage koje su se suprotstavljale narodnooslobodilačkoj vojsci sve dok se Bugarska na kraju rata, pred sovjetskom invazijom, nije predala Saveznicima.

Na drugoj strani, jugozapadom zemlje dominiraju Italijani, čije regularne trupe neprekidno učestvuju u borbama sve do italijanske kapitulacije, a ima više dokaza o saradnji više četničkih pokreta sa italijanskim okupacionim snagama. Zanimljivo je kako Italijani, nakon sloma ustanka iz 1941, formiraju jednu pannacionalnu formaciju. To je takozvana Dobrovoljačka antikomunistička milicija, poznata po akronimu MVAC (Milizia Volontaria Anti Comunista), koja u svom sastavu objedinjuje i Srbe i Hrvate, ali i Albance i Slovence.

MVAC vrši takozvanu legalizaciju četnika – oko 20.000 četnika ulaze u njegov sastav i potpadaju pod komandu italijanske kraljevske vojske. Snage MVAC-a tokom 1943. broje ukupno oko 29.000 ljudi i one predstavljaju značajnu silu koja nanosi teške gubitke komunistima. No, mada su prividno multinacionalne, ove snage takođe čine pogrome stanovništva, pod izgovorom da se svete komunistima.

NARODNI SEVER: Na severu, u Vojvodini, Bačka je pripala kraljevini bez kralja Mađarskoj, kojom je, sve dok 1944. nije potpala pod nacističku upravu, kao namesnik vladao nekadašnji austrougarski admiral Mikloš Horti. Otuda su jedinice mađarske vojske u Vojvodini ponekad nazivane hortijevcima, a pripadnost ovim formacijama je sada predmet spora oko Zakona o restituciji. Udarnu snagu mađarskog terora koji u okupiranoj Bačkoj počinje 1942. predstavljali su honvedi, koji su u racijama u Novom Sadu, ali i u drugim manjim mestima, usmrtili oko 19.000 ljudi. Pored Mađara na teritoriji Srbije deluju i belogardejske jedinice koje se bore protiv komunista.

Sa drugre strane Tise, u Banatu, u nemačkoj okupacionoj zoni, živelo je pre Drugog svetskog rata više stotina hiljada podunavskih Nemaca. Sa dolaskom nacista, u duhu njihove ideologije, oni su nazvani narodni ili etnički Nemci i skovan je termin "folksdojčer" (Volksdeutsche). Mnogi od njih su služili u nemačkoj vojsci, a najveći broj je mobilisan u zloglasnu folksdojčersku diviziju "Princ Eugen".

Divizija je formirana takođe nakon sloma ustanka, 1942. godine, i nazvana 7. SS dobrovoljačka brdska divizija "Princ Eugen". Ova divizija je brojala 22.000 ljudi i uglavnom je, pod komandom generala Artura Flepsa, ratovala u Bosni i Hercegovini, gde je u operacijama "Vajs" i "Švarc" nanosila teške gubitke narodnooslobodilačkoj vojsci i civilnom stanovništvu.

NOVA SRBIJA: U Srbiji je, nakon komesarske uprave Milana Aćimovića, okupaciona vlast pomogla formiranje kvislinške vlade predratnog generala i kolaboracioniste Milana Nedića, koja će od 1942. biti značajan oslonac fašistima u borbama protiv antifašističkih pokreta. Kako bi održavao red, Nedić je osnovao Srpsku državnu stražu, koja je brojala oko 17.000 ljudi. SDS je bila njegova osnovna formacija, koja prema dogovoru sa nemačkom komandom nije smela imati više ljudi pod oružjem.

No, pored toga, pod svojom komandom je imao i nacističke udarne jedinice od 3700 boraca, a zvale su se Srpski dobrovoljački odredi, koje je organizovao i pre rata neskriveni fašista Dimitrije Ljotić. Ovi odredi, koje je okupio nacistički ideolog, nastali su od organizacija Zbor i Beli orlovi. Ljotićevci su, međutim, kasnije prešli pod nemačku komandu, a njihov broj se povećao. Odredi su prerasli u Srpski dobrovoljački korpus kojim je komandovao general Kosta Mušicki.

Pored ovih zloglasnih nacista, pod Nedićevom i nemačkom kontrolom bili su i četnici Koste Pećanca. Ovaj general, koji je predvodio četničke, odnosno gerilske formacije pre nego što je pukovnik Draža Mihailović podigao svoj ustanak, stupio je u saradnju sa Nedićem i nacistima, otvoreno se konfrontirajući sa samim Mihailovićem. Budući da su pristupili marionetskoj vladi, nazivani su "crni", "legalizovani" ili "vladini" četnici. Tokom 1942, prema većini izvora, Pećanac je komandovao nad oko 8000 četnika, ali je veliki broj njih dezertirao ili se pak priključio SDK. Do kraja 1942. ovaj pokret je iščezao.

Četnici su tokom rata i inače pokazivali labavu subordinaciju, nikad nisu bili sasvim jedinstvena organizacija, tako da je teško u svim grupama, odredima i većim jedinicama širom Jugoslavije ustanoviti ko su tačno bili istinski kolaboracionisti, koji su sa okupatorom sarađivali povremeno, a koji su se zaista zalagali za otpor fašistima.

Svakako, jedna od najsnažnijih formacija na prostoru Srbije, ali i okolnih zemalja je takozvana Jugoslovenska vojska u otadžbini, koju je predvodio pukovnik, a kasnije general Dragoslav Draža Mihailović, kao jedna od najkontroverznijih figura Drugog svetskog rata. Prema vrlo preciznoj knjizi Četnici u Drugom svetskom ratu Joze Tomaševića, a na osnovu nemačkih izvora, Mihailović je pod svojom komandom 1941. godine imao oko 10.000 boraca. No, taj broj će se menjati, jednako kao i četnička politika.

Nedavno rehabilitovani Zakonom, četnici su na početku rata ostvarili izvesnu saradnju i sa komunističkim jedinicama, a imali su jasnu podršku Saveznika, kao i jugoslovenske vlade iz Londona. No, do kraja rata, a najviše zbog Mihailovićeve opsednutosti sukobom sa Titom i nacionalističkom idejom Velike Srbije, četnici sarađuju sa okupatorom i gube spoljnu podršku, istovremeno dok gube bitku za bitkom sa komunistima. Na kraju, lično kralj Petar poziva četnike da se priključe narodnooslobodilačkom pokretu i napuste Mihailovića.

OTPOR OKUPATORU: Uporedo sa svim ovim paravojskama, pokretima i grupama, tokom rata raste i jača Narodnooslobodilačka vojska, koju nakon proglašenja ustanka u leto 1941. okuplja Komunistička partija Jugoslavije. Prema podacima Vladimira Dedijera, KPJ pre rata kao ilegalna stranka broji samo 8000 ljudi sa još 30.000 skojevaca. Tokom odsutne bitke na Sutjesci, pod Titovom komandom se već nalazi 19.700 boraca koji su raspoređeni u petnaest brigada formiranih širom Bosne, Dalmacije i Krajine. Na samom kraju rata, nakon oslobođenja Srbije i Beograda, ovaj pokret prerasta u Jugoslovensku armiju koja broji čak 800.000 ljudi.

Ova nadnacionalna i izrazito projugoslovenska gerila pod komandom Josipa Broza Tita, počev od 1942. na terenu manje zagovara svoju ideologiju, a više sveopšti otpor zlu, što je ključ njenog tolikog rasta koji joj je omogućio da baš ona nadvlada okupatora i sve njegove saveznike. Tekovine te pobede su izrasle u najsnažniju zajedničku državu koja je na Zapadnom Balkanu ikad postajala. I koja je, nažalost, bila okrutno raskomadana čim se tolikim njenim neprijateljima ukazala prilika.