Posle usvajanja srpskog zakona o restituciji
ŠTA SA IMOVINOM GRAĐANA KOJI SU U DRUGOM SVETSKOM RATU SLUŽILI U KVISLINŠKIM I OKUPACIONIM VOJSKAMA: Mađarski honvedi,...
Problem sa Mađarima
Vraćanje oduzete imovine je u Skupštini Srbije otvorilo problem domaćih "saradnika okupatora", jer to pitanje nije razrešeno zakonom o rehabilitaciji, koji je povučen sa dnevnog reda. Poslanici SDP-a, LSV-a, SDP-a i SPS-a ne prihvataju "izjednačavanje" okupatora i žrtava, a protive se i "kolektivnoj amnestiji" pripadnika okupatorskih snaga, ali i pripadnika kvislinških snaga Nedića i Ljotića. Zbog toga je Vlada povukla spomenuti amandman, pa su iz restitucije izbačeni ne samo strani već i domaći državljani koji su služili u okupacionim snagama
Neposredno posle usvajanja Zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju u Skupštini Srbije (26. septembra) Ištvan Pastor, predsednik Saveza vojvođanskih Mađara, zatražio je, u otvorenom pismu, od predsednika Srbije Borisa Tadića da ne potpiše ukaz o njegovom proglašenju, iznoseći stav da je taj zakon suprotan Ustavu Srbije, jer utvrđuje princip kolektivne krivice i "dovodi u pitanje napore za postizanje istorijskog pomirenja srpskog i mađarskog naroda".
Prema Pastorovim rečima, sve to proizvodi član 5. Zakona, kojim se predviđa da lice koje je bilo pripadnik okupacionih snaga koje su delovale na teritoriji Republike Srbije za vreme Drugog svetskog rata (kao i njegovi naslednici), nema pravo na vraćanje imovine ili obeštećenje, bez obzira na postojanje ili nepostojanje njegove individualne odgovornosti. Tako su, kako naglašava Pastor, iz restitucije isključeni i oni državljani Srbije "koji su protivno svojoj volji prinuđeni da se odazovu vojnom, mobilizacionom pozivu, pa su tako postali pripadnici okupatorskih snaga – čak i onda ako u postupku rehabilitacije pred sudom dokažu svoju ličnu nevinost.
UZIMALA–DAVALA: Pastor se ovde, u stvari, poziva na okolnost da je posle okupacije 1941. godine, starosedelačko građanstvo Bačke, ali ne i svi međuratni kolonisti, dobilo državljanstvo Hortijeve Mađarske, pa su vojni obveznici (uključujući i Srbe i Hrvate) morali da se odazivaju na mobilizacione pozive okupatorske mađarske vlasti.
Problem nije nov, jer se njime bavila i Skupština Vojvodine početkom 2003. godine. Tada je usvojena rezolucija u kojoj je izraženo uverenje da je "oslobađanje od kolektivne krivice koja je u prošlosti nametnuta pojedinim nacionalnim zajednicama u Vojvodini, u interesu razvoja duha tolerancije i međusobnog uvažavanja nacionalnih zajednica koje žive u Vojvodini".
Pastorovo nezadovoljstvo uvećala je okolnost da je Vlada Srbije pre nekoliko sedmica bila prihvatila stanovište SVM-a, pa je u Skupštinu Srbije poslala amandman u kojem se iz restitucije isključuju samo strani državljani – pripadnici okupatorskih snaga, dok bi pravo na restituciju imala "rehabilitovana lica". No, tada se među poslanicima i parlamentarnim strankama u Skupštini Srbije otvorio problem domaćih "saradnika okupatora", jer to pitanje nije razrešeno zakonom o rehabilitaciji, koji je povučen sa dnevnog reda našeg parlamenta. U stvari, poslanici SDP-a, LSV-a, SDP-a i SPS-a ne prihvataju "izjednačavanje" okupatora i žrtava, a protive se i "kolektivnoj amnestiji" pripadnika okupatorskih snaga, ali i pripadnika kvislinških snaga Nedića i Ljotića. Zbog toga je Vlada povukla spomenuti amandman, pa su iz restitucije izbačeni ne samo strani već i domaći državljani koji su služili u okupacionim snagama. Uzgred budi rečeno, slično rešenje postoji i u Zakonu o restituciji Slovenije.
SLUČAJ FOLKSDOJČERA: Pitanje eventualne naknade oduzete imovine proteranim Nemcima posle Drugog svetskog rata rešeno je jednostavno, ubacivanjem u Zakon odredbe da pravo na povraćaj imovine ili obeštećenje imaju oni koji su oštećeni posle 9. marta 1945. godine. Naime, imovina Nemaca koji su živeli na teritoriji Jugoslavije i sva imovina nemačkog Rajha konfiskovana je odlukom Predsedništva AVNOJ-a od 21. novembra 1944. godine. Ova konfiskacija imala je opšti karakter i primenjivala se automatski – bilo je potrebno samo identifikovati nemačku imovinu i ona se od tog trenutka smatrala konfiskovanom.
Ovom odlukom Predsedništva AVNOJ-a od "Podunavskih Švaba" oduzeto je 389.250 hektara zemljišta. Osim toga, oni su u Vojvodini u velikom delu bili vlasnici i 516 industrijskih preduzeća, koja su u državnu svojinu prešla do 1. aprila 1945. godine (nešto kasnije nacionalizovano je i ostalih 406 industrijskih preduzeća).
Konfiskacija nemačke imovine u Jugoslaviji indirektno je praktično priznata na Potsdamskoj konferenciji savezničkih sila posle Drugog svetskog rata, od 17. do 24 jula, 1945. godine, kada su utvrđene zapadne granice Poljske, a posle koje su slične mere proterivanja, deportacije i konfiskacije imovine nemačke manjine sprovedene i u Čehoslovačkoj i Mađarskoj. U tom smislu najčuveniji je "Benešov dekret", po kome su iz Čehoslovačke proterani Nemci i po kome im je konfiskovana sva imovina – koja je zapravo predstavljala 90 odsto industrije ove zemlje. Inače je i Češka, a slično i Slovačka – to pitanje rešila "datumom" od koga se stiču prava na restituciju imovine oduzete tokom socijalističkog razdoblja, a ti datumi uvek su isključivali prava Nemaca i Mađara na teritoriji nekadašnje Čehoslovačke.
Ipak, proteklih sedmica, tokom skupštinske rasprave o našem zakonu o restituciji, obnovila se priča o navodnom sporazumu Tita i Branta, po kome je, Tito odustao od naplate Nemačkoj ratne štete, a Brant odustao od potraživanja naknade za konfiskovanu imovinu Nemaca. Postojanje takvog sporazuma dosta uverljivo je i ovoga puta (u dopisu "Danasu", 14. septembra) osporio Stefan Bart, saradnik Saveza podunavskih Švaba iz Erlangena u Nemačkoj. On se poziva i na arhivu nemačke vlade i citira kominike iz 1973. godine, izdat posle susreta Tita i Branta na Brionima, u kome samo stoji da će se "otvorena pitanja iz prošlosti rešiti na način koji odgovara interesima i jedne i druge države", te da će se to postići "dugoročnom saradnjom u ekonomskim i drugim oblastima".
Nemačka država, inače, oko imovine konfiskovanih Nemaca nije odlučnije intervenisala ni u Poljskoj, ni u Češkoj, ni u Slovačkoj, a ne znamo da li je intervenisala u Srbiji.
Restitucija u Mađarskoj
Nemci su obeštećeni
Nakon promene režima u Mađarskoj, prva vlada desnog centra Jožefa Antala vodila je već 1990. godine žestoku raspravu o modelima reprivatizacije u zemlji. Manji koalicioni partner, Stranka nezavisnih sitnih posednika, zahtevala je totalnu reprivatizaciju, dok se umerenija struja oko premijera izborila da se uvede model koji neće ugroziti tadašnju krhku strukturu nove tržišne privrede.
Tako je Mađarska odgovarajući zakon donela već 1991. godine, prema kojem je starim vlasnicima dodelila kompenzacione kupone, kojima su mogli da otkupljuju državne obveznice i obveznice preduzeća u procesu privatizacije.
Smatralo se da se ovakva restitucija nije besplatna podela državne imovine, nego delimično obeštećenje koje zamenjuje reprivatizaciju privatne svojine, koju je država nepravedno oduzela u periodu između 1939. i 1990. godine. Po označenom vremenskom rasponu vidi se da se mislilo i na oduzetu jevrejsku, pa nemačku, a potom i na ostalu privatnu svojinu u toku jednopartijskog režima.
Posebno poglavlje je odnos prema nemačkoj manjini. Mađarski parlament je već 1990. godine doneo rezoluciju prema kojoj je deportacija etničkih Nemaca, počev od 1944. godine, bila "duboko nepravedan proces". Zato su svi oni obuhvaćeni restitucijom, oni koji su bili u sovjetskom zarobljeništvu, oni koji su osuđeni na prinudni rad i oni koje je mađarska vlast deportovala unutar zemlje.
Mnogo je komplikovaniji slučaj sa Jevrejima u Mađarskoj od kojih je najmanje pola miliona stradalo u raznim koncentracionim logorima za vreme Drugog svetskog rata. Delimično obeštećenje Jevreja je počelo već za vreme vlade socijalista premijera Đule Horna, ali je najznačajniji korak napravljen 1998. godine kada je određen način raspodele sume od 21 milion dolara (suma je postala konačna 2007. godine). Zbog kašnjenja čitavog procesa, sve je manje potencijalno obeštećenih. Dok je 1998. godine bilo 21.000 preživelih, danas ih je manje od 13.000.
Mađarska vlada je 1997. godine postigla sporazum o kompenzaciji za nacionalizovanu imovinu (deo koji nije obuhvaćen Zakonom iz 1991. godine) i sa ostalim verskim zajednicama (katoličkom, protestantskom, pravoslavnom i drugim crkvama). Ranijih godina, 12 verskih zajednica je predalo više od 8000 zahteva za obeštećenje ili za povraćaj nacionalizovane imovine. Od toga je 1383 zahteva za povraćaj prihvaćeno, 2670 odbijeno, a u 1731 slučaju isplaćena je novčana kompenzacija. Ukupna vrednost kompenzacija je bila veća od 270 miliona dolara. Prema nekim procenama, Srpska pravoslavna crkva mogla je bolje da prođe u ovim procesima – navodno joj je vraćeno svega nekoliko nekretnina.
Ako izuzmemo verske zajednice, Zakon iz 1991. godine odnosio se samo na fizička, a ne i na pravna lica. U tu grupu se ubrajaju i stranci koji su u decembru 1990. godine (stvarno) živeli u Mađarskoj.
Inače, procena zahteva i podela prvih kupona počela je 1992. godine i posao je obavljao Biro za restituciju. Na vrhuncu, 1994. godine, nedeljna podela kupona postigla je vrednost od jedne milijarde forinti (što bi po sadašnjem kursu iznosilo oko četiri miliona evra nedeljno).
Benešov dekret i Lisabonski sporazum
Neposredno posle Drugog svetskog rata, tadašnji predsednik Čehoslovačke Edvard Beneš (na slici) je doneo dekret (uz odobrenje Moskve i zapadnih saveznika) da se sudetskim Nemcima (3,5 miliona) i Mađarima iz južne Slovačke (oko 500.000) – zbog kolektivne krivice oduzme državljanstvo i imovina i da se proteraju iz zemlje. U slučaju Mađara, proterivanje nije izvršeno (verovatno zbog pritiska Staljina, koji tada nije želeo konflikte među svojim "novim saveznicima"), ali je nekoliko godina kasnije došlo do razmene stanovništva.
Sudetski Nemci od tog vremena nisu prestali sa zahtevima i pritiscima na vlade, prvo u Zapadnoj Nemačkoj, pa potom u ujedinjenoj Nemačkoj, da se učini nešto kako bi se ukinuo diskriminativni Benešov dekret. Teritorijalno gledano, reč je o zapadnoj Češkoj, sa Plzenom kao centrom regije, koji je najbogatiji i između dva rata i industrijski najrazvijeniji deo zemlje. Ti pritisci nisu doneli nikakav rezultat, štaviše, češki predsednik Vaclav Klaus, poznati evroskeptik, uslovio je potpisivanje Lisabonskog sporazuma (prvi "ustav" Evropske unije) time da Benešovi dekreti ne budu osporeni. I u tome je uspeo.
