U SFRJ bi mnogi tempirali odmore prema praznovanju Dana borca 4. jula i Dana ustanka 7. jula. Julski datumi ustanka su birani po "republičkom ključu". Tako je 7. jul skoro sasvim proizvoljan datum, izabran samo zbog veze sa 4. julom i odlukom da se podigne ustanak. Isti je slučaj i sa svim drugim datumima ustanka u Jugoslaviji sem u Crnoj Gori i Sloveniji. U Crnoj Gori se slavi 13. jul, inače i pravi datum ustanka, što je zapravo svojevrstan paradoks. Jer, Trinaestojulski ustanak je izbio kao reakcija na Petrovdansku skupštinu prethodnog dana. Ta skupština je proglasila obnovu crnogorske državnosti pod italijanskim protektoratom. Današnjoj crnogorskoj državi bi bolje pristajao 12. jul (oni, doduše, tvrde da slave i proglašenje nezavisnosti 13. jula 1878. godine). U BiH ustanak plamti već dva meseca pre 27. jula, zvaničnog komunističkog ustanka, od Đurđevdanskog ustanka u okolini Sanskog Mosta i junskog ustanka u Hercegovini. Hrvati su, naravno, ukinuli praznovanje dana kada su se srpski ustanici okupili u selu Srb, 27. jula. Sada slave 22. jun, dan kada je grupa hrvatskih komunista otišla u šumu, plašeći se represalija nad komunistima posle napada na SSSR. Kod Srba vlada određena zbunjenost oko ustanka. Prevladalo je mišljenje da dan kada je Žikica Španac ubio dva srpska žandara (od njih jednog izbeglicu) na vašaru, ne treba da se slavi. Kako (i kada) slaviti ustanak naroda koji se najmasovnije podigao protiv Nemaca, stvorivši najveću slobodnu teritoriju u okupiranoj Evropi? I to u najstrašnijim i najhaotičnijim uslovima. Umesto novog poretka i reda, u Jugoslaviji su posle sloma u "aprilskom ratu" zavladali antiporedak i nered, kako to nadahnuto već naslovom svoje knjige naglašava Stevan K. Pavlović. Ne postoji zemlja koja je u Drugom svetskom ratu više raskomadana, niti je igde bilo više različitih vojski nego na teritoriji Jugoslavije. Kurioziteta radi, pet vojski sastavljenih od dobrovoljaca iz redova "belih" Rusa, sovjetskih manjina i i/ili zarobljenih crvenoarmejaca borilo na strani okupatora (po Alekseju Timofejevu: Ruski zaštitni korpus, Ukrajinci, Kozaci, Turkestanci i Kavkasci. Ove poslednje tri vojske je narod, zbog šubara i konja nazivao skupnim imenom "Čerkezi"). Najstrašnija situacija je bila u NDH, čudovišnoj tvorevini nastaloj sticajem nesretnih istorijskih okolnosti. Nemcima ustaše nisu bile prvi izbor. Oni su u skoro svim okupiranim i savezničkim zemljama prednost davali umerenijim režimima (na primer, Hortiju, a ne njilašima u Mađarskoj). Osim toga, Pavelića su smatrali Musolinijevim čovekom. Oni vlast nude političkom vođi Hrvata Vlatku Mačeku, koji to odbija, ali poziva hrvatski narod na pokoravanje novoj vlasti, a članove svog HSS-a, najveće hrvatske stranke, na saradnju sa novom vlašću. Evo još jedne teme kontrafaktualne istorije: da je Maček napravio kvislinšku vladu u NDH, verovatno bi razmere genocida bile manje, ko zna da li bi bilo tako masovnog ustanka Srba, koji je, u krajnjoj liniji, doneo pobedu komunista. Jer, od 1942. su ti zapadni Srbi udarna pesnica partizanskog pokreta.

GENOCID I OTPOR: Bilo kako bilo, vlast u Hrvatskoj dobijaju najgori ekstremisti, nenadano i za njih same. Pavelić je Kvaternikov proglas o uspostavljanju NDH čuo preko radija u Firenci. Iz Italije se vratilo 200 do 300 ustaša i još oko 600 iz Beča. Međutim, vrlo brzo su stekli lokalne sledbenike u orgiji nasilja koja do tada nije viđena nigde drugde. Jesu širom istočne Evrope razni kvislinzi masovno ubijali Jevreje, a u SSSR i predstavnike sovjetskog režima. Sami Nemci su počeli sa masovnim ubijanjima već u Poljskoj, ali ne i u okupiranim zemljama zapadne Evrope. Eskalacija nasilja će početi tek posle napada na SSSR. Ustaše su pak rešile da se obračunaju sa Srbima, koji su činili trećinu stanovništva njihove države, a taj obračun su započeli pre pokolja nemačkih Einsatz trupa na Istočnom frontu. Prvo ubijanje stotina Srba u crkvi u Glini (u kojoj je posle došlo do još jednog takvog događaja) odigralo se već u maju. Oni su, kako kaže najveći živi istoričar Hobsbaum, voleli da se prikazuju većim nacistima od SS-a, a u svakom slučaju su bili mnogo suroviji. Ako podelimo njihove žrtve po danima, ustaše su, u apsolutnim iznosima, o srazmeri da i ne govorimo, dnevno ubijali više civila tokom leta 1941. godine, ili za vreme kozaračke operacije (1942), nego Vermaht i SS jedinice skupa u bilo kom danu svog ratovanja, širom Evrope (sa izuzetkom Aušvica, ali samo u njegovim "najproduktivnijim" danima). Zapravo, "veličina" ustaškog ubilačkog podviga dobija na značaju kada se uzme u obzir slaba saobraćajna i administrativna infrastruktura. Tek su Hutu ekstremisti u Ruandi pola veka kasnije, uspeli da nadmaše ustaše u ubijanju suseda bez mnogo tehnike.

Već od leta 1941. godine, nemački oficiri šalju užasnute izveštaje o ustaškim zlodelima i vrše pritisak na Pavelića da obuzda "divlje" ustaše, ne toliko zbog humanizma, već više zbog toga što im se nije svideo potpuni haos koji je zavladao u NDH. "Ustaše su poludele", javlja opunomoćeni nemački general u Zagrebu Glez fon Horstenau. Međutim, političari među Nemcima, kao Zigfrid Kaše, stari nacista i poslanik u NDH, daleko su blagonakloniji prema ustašama, kao i sam Hitler, koji je već 6. juna primio Pavelića i posavetovao ga da "ako želi istinski stabilnu hrvatsku državu, onda mora da pedeset godina vodi nacionalno netolerantnu politiku". Od potpunog uništenja, Srbe je u NDH spasio sticaj okolnosti, od kojih su najvažnije (a međusobno veoma povezane) promena italijanske politike i masovni ustanak.

Srbi su se u planinskim delovima NDH podigli protiv ustaškog pokolja. Taj pokret, naravno, u početku nije imao nikakav ideološki karakter. U bundžijskom nevesinjskom srezu jedan jedini tadašnji član Partije nije mogao sam da podigne narod. Pokretljivi narod koji se i u mirnodopsko doba leti premeštao na planinske pašnjake, a u zla vremena bio kadar da utekne i opstane u planinskim zbegovima, pribegao je svom iskonskom iskustvu.

KOMUNISTI I RUSOFILIJA: Šta se dešavalo u julu te 1941. godine, u Srbiji i Crnoj Gori? Početkom jula je Moskva pozvala sve napredne snage u borbu protiv nemačkog ugnjetača, ali su se samo Srbi masovno odazvali. Ulazak SSSR u rat razgoreo je proruska osećanja kod srpskog naroda, kao i optimizam da će se rat ubrzo završiti. Dragi Jovanović Selja beleži da je 22. juna na beogradskim ulicama vladala atmosfera kao 27. marta. U Mačvi su seljaci vadili kolje iz taraba da se sovjetski padobranci ne bi nabili pri padu. Okružni komitet u Valjevu je već 27. juna izdao direktivu komunistima u Ljigu da organizuju prihvatanje ruskih padobranaca: "Treba im dati seljačka odela i o tome odmah obavestiti partijsko rukovodstvo." U Beogradu su postavljani osmatrači na višespratnice da jave dolazak sovjetskih aviona. U Banatu su se obrazovale sanitetske grupe za pomoć padobrancima.

O vrhu KPJ da i ne pričamo. Na dan nemačkog napada na Sovjetski Savez održan je i sastanak Politbiroa CK KPJ. Milovan Đilas je, u svom stilu, upitao: "Može li neki nemački avion da zaluta iznad teritorije Sovjetskog Saveza i da napravi štetu?" U raspravi koju su tih dana vodili Milovan Đilas i Koča Popović, Koča je "oprezno" izjavio da će rat biti gotov do kraja godine, na šta mu je Đilas odbrusio: "Obesi se o banderu, to za dva meseca ima da bude gotovo." U skladu sa očekivanjima dolaska Crvene armije, Tito je planirao kao prvi borbeni prostor istočnu Srbiju, između Morave i Dunava. Međutim, centar komunističkog ustanka, kao i pokreta koji je predvodio Draža Mihailović, biće u zapadnoj Srbiji. Sami Nemci su narod zapadno od Kolubare opisivali kao "ratničko i lako razdražljivo stanovništvo". Osim mentaliteta i tradicije, došlo je do zanimljive preraspodele snaga u KPJ u korist srpskih komunista. Pre rata su po broju i ugledu članova KPJ prednjačili Zagreb i Hrvatska (na primer, bilo je više Hrvata-španskih boraca). Međutim, policijske vlasti u Zagrebu su spremno predale kartoteke novim vlastima, dok su u Beogradu pristalice komunista oko Srđana Budisavljevića u Ministarstvu unutrašnjih poslova Simovićeve vlade uništili komunističku kartoteku predratne policije. Tako da, kada počinju masovna hapšenja komunista posle napada na SSSR, komunisti u Srbiji, jednostavno, nisu bili tako vidljivi za Gestapo. Na sve to se nadovezala izgibija vrha hrvatske partije u aljkavo organizovanom bekstvu iz Kerestinca jula 1941. godine. A došle su do izražaja i neke organizacione prednosti jugoslovenskih komunista. KPJ je bila jedina evropska komunistička partija čije je rukovodstvo u zemlji, a ne u Moskvi, što je znatno povećalo njene mogućnosti za organizovanje pokreta otpora. Osim toga, KPJ je veliki deo svojih rukovodilaca, poslao na teren, posebno u Srbiji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini, suprotno tradiciji drugih evropskih kompartija, koje su se oslanjale na borbu u gradovima.

Tek je u Crnoj Gori zavladala euforija. Italijani su na Petrovdan sazvali skupštinu koja je trebalo da izda deklaraciju o obnovi Crne Gore. Sutradan se podiglo sve što je moglo da nosi pušku, od kraljevskih oficira i lokalnih žandarma, do komunista. Srpstvo se mešalo sa rusofilijom i revolucijom. Nedelju dana kasnije Italijani zadržaše samo garnizone u gradovima.

NAJVEĆI ANTIFAŠISTIČKI POKRET: Krajem avgusta, Jadarski četnički odred oslobađa Loznicu, prvi oslobođeni grad u Evropi i tamo zarobljava prve nemačke vojnike u trenutku najvećeg trijumfa Vermahta na istočnom frontu. Početkom septembra ustanici su oslobodili skoro polovinu Srbije, maltene od predgrađa Beograda do Užica, sa velikim gradovima kao što su Užice, Čačak, Gornji Milanovac. Nešto kasnije, oslobođena je i velika teritorija u jugoistočnoj i istočnoj Srbiji, Ovo je bila prva slobodna teritorija u Evropi, a taj oslobodilački podvig prevazilazi poduhvate drugde u Evropi. Da uporedimo prvo ustanak pretežno srpskog naroda 1941. godine sa ostalima u Evropi. Najveći i najraniji pokret otpora su imali Grci, ali su tamo i komunistički i građanski pokret otpočeli borbe 1942. godine. U Albaniji su borbe počele tek 1943. godine. Italijanski partizani, koje ne treba potcenjivati, podigli su se u jesen 1943. godine. Dosta veliki ustanak u Slovačkoj podignut je u jesen 1944. godine. Najkrvavije borbe vođene su u Varšavskom ustanku, leta i jeseni 1944. godine, u kome je zbog loše procene ustaničkog rukovodstva, koje je htelo da oslobodi Varšavu pre Crvene armije i otvorene sabotaže Sovjeta (a i zapadnih saveznika, koji nisu hteli da se zameraju Staljinu pomaganjem nekomunističkih ustanika), stradalo nekoliko stotina hiljada ljudi. Pre toga Armija Krajova (postojala je i komunistička Armija Ludova) imala je taktiku "puška k nozi", to jest spremanje i čekanje (ova taktika podseća na ravnogorsku). U Francuskoj je ustanak 1944. godine tek pomoć invazionim snagama. Ne treba omalovažavati partizanski pokret među Hrvatima, posebno u Dalmaciji, niti onaj u Sloveniji, međutim, oni 1941. godine nisu uspeli da oslobode nijedno veće mesto. Polet ustanka u Srbiji 1941. godine drugačiji je od svih navedenih primera, a dosta se razlikuje i od kasnijih partizanskih uspeha. Prvo, u Srbiji tog leta i rane jeseni još nema građanskog rata. Drugo, teritorije koje su kasnije oslobađane u Bosni i Hercegovini jesu povremeno bile velike kao Užička republika, ali su otimane uglavnom od ustaša i domobrana, ponegde i od Italijana, a ne od Nemaca (makar u pitanju bile i manje vredne posadne trupe i žandarmerija). Nemačka vojska je veći deo rata bila daleko bolja od skoro svih svojih protivnika, sem od Crvene armije. To se, recimo, vidi po Ardenskoj ofanzivi, kada Vermaht poslednjim snagama uspeva da zada strašan udarac Anglo-Amerikancima. A nikada Vermaht nije bio, ili makar nije izgledao, jači nego u leto i ranu jesen 1941. godine. Zato De Gol naređuje oktobra 1941. godine da se obustave napadi na okupatore zbog masovnih represalija. Zato svi drugi pokreti otpora u tom trenutku čekaju rasplet na velikim frontovima. Svi sem partizana u Jugoslaviji.

SELEKTIVNO PAMĆENJE: Odbacivanje komunističke svečarske propagande ne treba da znači i odbacivanje srazmerno najmasovnije antifašističke borbe, ne samo u Evropi već i u svetu. Narodnooslobodilačka vojska Kine je imala više boraca, ali u odnosu na "nešto" više Kineza nego Jugoslovena. I Užička republika, i sve kasnije oslobođene teritorije su srazmerno mnogo veće u odnosu na Jugoslaviju, nego što je slučaj sa zabačenim Šansijem i Junanom u odnosu na Kinu.

Antifašizam Srba i drugih naroda na Balkanu, nije bio isključivo komunistički. Pogotovo među Slovencima i Srbima, bilo je antifašističkih boraca koji nisu bili komunisti. Komunistički režim je svojom politikom selektivnog sećanja naneo štete i svojim herojima. Rat je, pogotovo na filmu, slavljen kao niz pobeda. Stvarnost nije bila nimalo svečana, a žrtve su bile strašne. U kultnoj seriji "Otpisani", Prle, Tihi i drugovi tamane neprijatelje sa šarmom i humorom. U stvarnosti su beogradski ilegalci bukvalno bili "otpisani", hvatani u roku od nekoliko meseci, završavali u mukama ili koncentracionim logorima (samo u jednoj provali 1943. godine pohvatani su skoro svi ilegalci). Njihov heroizam je tim bio veći zbog tog skoro sigurnog stradanja. U zvaničnoj komunističkoj slici borbe nije bilo mesta za priznanje poraza i grešaka, a o bratoubilačkom ratu i političkoj konfuziji da i ne govorimo. Borba je predstavljana crno-belo, kao zajednička, podjednako raspoređena borba svih naših naroda i narodnosti, protiv okupatora i šačice domaćih izdajnika, pod nepogrešivim vođstvom Tita i Partije.

Da li odbacivanje režimske propagande znači i odbacivanje sećanja na otpor? Danas mnoge zbunjuje dvojstvo pokreta otpora među Srbima. Toga je bilo i drugde. I Poljaci, i Grci, i Francuzi, pa čak i Albanci, imali su višestruke pokrete otpora, često jednako zavađene kao i naši. I po tim zemljama su pokreti otpora ulazili u neobične političke saveze, sve do kolaboracije. U svakom slučaju, srazmerno nijedan narod nije dao više boraca antifašizma od Srba. To mora da se pamti. Ali, nisu Tito i Partija bili glavni uzrok heroizma i žrtve, već rodoljublje i želja za slobodom i pravdom.