Fruškogorski manastiri

U sklopu Nacionalnog paka Fruška gora, koji obuhvata prostor jedine vojvođanske planine, koja se pruža duž obale Dunava, nalazi se sedamnaest manastira. Podignuti su kao zadužbine srpskih vladarskih porodica, nakon što je, u kasnom srednjem veku pod pritiskom Turaka, težište srpske duhovne i kulturne baštine pomereno na sever. Oni danas čine jedinstvenu kulturno-istorijsku celinu i kulturno dobro od izuzetnog značaja

Sonja Ćirić

Fruška gora je ostrvska, stara gromadna planina u Sremu. Godine 1960. proglašena je za nacionalni park i time postala prvi nacionalni park u Srbiji. Najviši vrh je Crveni Čot (539 m), a ostali značajni vrhovi su Stražilovo (321 m), Iriški venac (451 m) i Veliki Gradac (471 m).

Jedna od posebnosti Fruške gore jesu njeni manastiri, jedinstvena kulturno-istorijska celina, kulturno dobro od izuzetnog značaja predloženo za upis na listu Svetske baštine UNESKO-a. Ima ih 17: Beočin, Bešenovo, Velika Remeta, Vrdnik odnosno Ravanica, Grgeteg, Divša, Jazak, Krušedol, Kuveždin, Mala Remeta, Novo Hopovo, Petkovica, Privina Glava, Rakovac, Staro Hopovo, Fenek i Šišatovac. Nastali su pošto je pod pritiskom Turaka u XV veku težište srpske duhovne i kulturne baštine pomereno na sever. Ugarska je tada srpskim plemićima i vlasteli poklanjala posede u Sremu kako bi centralnom delu zemlje obezbedila odbrambeni pojas od Turaka. Đurađ Branković je došao na jedan od ovih poseda koji je nasledio nakon smrti Stefana Lazarevića, svog ujaka i, izgleda, odmah počeo da priprema gradnju manastira s namerom da u ktitorstvu sledi svoje prethodnike, Nemanjiće. Tražio je i dobio odobrenje od pape Nikole V za podizanje "In regno Hungariae" devet manastira namenjenih pravoslavnim kaluđerima. O tome piše u pismu rimokatoličkog misionara, franjevca Jovana Kapistrana, napisanom 1455. godine u Đuru.

Istoričari smatraju da Kapistranovo pismo, dakle prvi sačuvani pisani izvor, ne znači da i prethodnici Đurđa Brankovića nisu zidali svetinje po Fruškoj gori. Smatra se da je kralj Dragutin (1284–1316) svoj politički interes prema Sremu utvrđivao zidanjem manastira, a da su ga u tome sledili Milutin, Stefan Dušan i knez Lazar. Sa ovom tvrdnjom u potpunosti bi se složile narodne legende po kojima je kralj Dragutin osnovao Bešenovo i Veliku i Malu Remetu, a knez Lazar Vrdnik odnosno Ravanicu. Po predanju, prvi manastir, Privinu Glavu, podigao je još u XII veku vlastelin po imenu Priba ili Priva. Đurđevi naslednici su nastavili njegovim stopama, pa je tako Vuk Branković, iako je kao vazal Matije Korvina neprestano ratovao, stigao da 1471. godine sazida Grgeteg i nameni ga svome ocu Grguru Brankoviću, a poslednji sremski despoti – Đorđe, u monaštvu nazvan Maksim, njegov brat Jovan i majka im Angelina, iako skromnijih mogućnosti od svojih prethodnika – odmah po dolasku u Srem pristupili su uređenju crkve Sv. Luke u Kupinovu gde su bile mošti njihovog posvećenog oca i muža Stefana Slepog. Zatim su obnovili Privinu Glavu, izgradili Hopovo povodom Đorđevog monašenja, zatim Jazak i Fenek, a Đorđe je, izgradivši Krušedol, nameravao da od njega napravi novu lavru.

Te manastire i njihova imanja naseljavao je narod iz Srbije koji je dolazio u ove krajeve bežeći pred Turcima i noseći sa sobom crkvene knjige, ikone i druge svetinje iz srpskih manastira. Dejan Medaković u monografiji Sveta gora fruškogorska o tome detaljno piše, a posebno ističe sledeće: "Te velike seobe najvećih dragocenosti iz starog zavičaja najuzbudljivije potvrđuje povest o prenosu moštiju sv. mučenika knjaza Lazara… Za vreme Austro-turskog rata, sa Lazarevim moštima kreću se monasi manastira Ravanice (kod Ćuprije), noseći ih sve do Sent Andreje, gde su počivale četiri godine u drvenoj crkvici blizu Dunava, a na istom mestu sklonjene su iz Krušedola mošti sv. Brankovića. Lazareve mošti obrele su se 1697. u manastiru Ravanici u Fruškoj gori, koja postaje prvi rasadnik njegovog kulta. Za vreme revolucije 1848. godine mošti sv. Kneza Lazara sklonjene su u manastir Fenek, odakle su vraćene u Ravanicu. Godine 1941. arhimandrit Longin prenosi ih u manastir Bešenovo, odakle ih je, po odobrenju nemačkih okupacionih vlasti, prenela posebna komisija u Beograd, na čelu sa prof. Radoslavom M. Grujićem. Ovaj novi translatio sv. moštiju obavljen je 14. aprila 1942. godine. Konačno, rešenjem sv. Sinoda Srpske pravoslavne crkve telo sv. kneza Lazara vraćeno je 1989. godine u njegovu zadužbinu manastir Ravanicu kod Ćuprije."

Brankovići su sledili graditeljstvo Nemanjića i u arhitektonskom smislu: delovi zidani u tursko vreme imali su prepoznatljive osobine moravske škole, a oni iz XVIII veka su baroknog stila. Tada su dozidani visoki zvonici i monumentalni konaci koji najčešće uokviruju crkvu pa manastiri izgledaju kao mala utvrđenja. Na zidovima i ikonama fruškogorskih manastira ostavili su traga svog dara nebrojeni umetnici: Zaharije Orfelin, Jov Vasilijevič, Stefan Tenecki, Stanoje Popović, Teodor Kračun, Arsa Todorović, Dimitrije Avramović, Pavle Simić, Uroš Predić, Stevan Aleksić… Kao i graditeljstvo, i slikarska umetnička dela su vodič kroz stilske mene od Vizantije do baroka: likove na zlatnoj pozadini u vizantijskom stilu smenila su meka modelacija, dobro proporcionisana lica, pokret, uvođenje više prostornih planova i smeštanje likova u pejzaž ili enterijer. Promenjeni su i oltari. Ukus raširen polovinom XVIII veka nalagao je visoke, kitnjaste oltarske pregrade s velikim brojem ikona odvojenih po temama pa su u svim manastirskim crkvama umesto niskih, tradicionalnih ikonostasa, postavjene bogato rezbarene drvene oltarske pregrade.

Fruškogorski manastiri su bili mesta kulture i pismenosti. Tu su bili Dositej Obradović, Lukijan Mušicki, Platon Atanacković, Nikanor Grujić, Ilarion Ruvarac, Laza Kostić, Đura Jakšić i drugi pisci. U Šišatovcu, kod arhimandrita Lukijana Mušickog, Vuku Karadžiću su uz gusle pevali Filip Višnjić i Tešan Podrugović možda najlepše epske narodne pesme, a naučnici Pavle Josif Šafarik i Franja Miklošič su tu uradili važna istraživanja. Ilarion Ruvarac, jedan od naših najvažnijih istoričara, u Grgetegu je napisao svoja najpoznatija dela.

Za vreme Prvog srpskog ustanka, Fenek je bio veza između Vojvodine i Šumadije, a nakon poraza u njemu su boravili Karađorđe i još nekolicina vođa ustanka. U Prvom i Drugom svetskom ratu uništeni su Fenek, Bešenovo je potpuno uništeno i još uvek je ruševina, kao i Kuveždin. Odneti su ikonostasi crkava osam manastira. Riznice i biblioteke su opljačkane. Manastirska imovina je preneta u Zagreb, kao vlasništvo Nezavisne Države Hrvatske. Deo je odmah spasen zahvaljujući istoričarima umetnosti iz Zagreba, dr Vladimiru Tkalčiću i dr Ivanu Bahu, koji su organizovali prenošenje dragocenosti srpske crkve u zagrebački Muzej za umjetnost i obrt, tamo ih čuvali i posle rata vratili Patrijaršiji u Beogradu. U poratnoj Jugoslaviji nemali broj zadruga, zemljoradničkih domova i sličnih mesta sazidan je građevinskim materijalom uzetim iz manastirskih zidova.

Obnova fruškogorskih manastira počela je 1953. godine od crkve i konaka Novog Hopova. Od tada, neprestano se radi i istražuje, ali zbog neredovnog finansiranja u fruškogorskom kompleksu nijedan manastir nije sasvim obnovljen.

Krušedol

Despot Đurađ Branković i njegova majka Angelina podigli su Krušedol na jugoistočnom delu Fruške gore, u dolini, a severno do današnjeg Prnjavora i sela Krušedola. Krušedol je građen od 1509. do 1516. godine. Ruski knez Vasilije pomogao je Brankovićima da počnu gradnju poslavši im tri tovara samurskih koža i 4000 kožica od bjelki, belih veverica, a da istraju u gradnji, pomogao im je novčanom pomoći vlaški vojvoda Jovan Njagoja Basaraba. Kad su izgradili manastir, Angelina je odlučila da podigne crkvicu i oko nje kelije za monahinje. Bio je to prvi ženski manastir, a sada je parohijska crkva sela Krušedol. Turci su, odstupajući nakon poraza kod Petrovaradina 1716. godine, opljačkali i zapalili manastir. Tom prilikom izgorele su i mošti svetih Brankovića – sačuvan je samo mali deo.

Danas manastirski kompleks čine crkva posvećena prazniku Blagoveštenja Bogorodice i četvorospratni konaci u ograđenom parku. Dragocenost manastirske crkve je ikonostas; najstarija od 36 ikona je iz XV veka, a posebnom je čini velika freska strašnog suda iznad ulaznih vrata na spoljnjem zidu iz XVII veka.

Dejan Medaković, pišući o valorizaciji fruškogorskih manastira u monografiji Sveta gora fruškogorska, uzimajući kao kriterijum likovnu vrednost, na prvo mesto stavio je Krušedol. Ako se kao kriterijum odredi faktor ktitorstva, kaže Medaković, lako je odrediti prioritetnu važnost manastira Krušedola čiji osnivači pripadaju staroj despotskoj lozi Brankovića. "Tokom vekova, Krušedol postaje i glavni rasadnik njihovog kulta, a već ta činjenica predodredila je i celokupni duhovni razvoj u ovom manastiru. O stepenu tog razvoja svedoči i manastirska biblioteka, jedinstvena po svom sklopu, biblioteka koja sadrži i najpotpuniju zbirku klasičnih dela pravoslavne srednjovekovne teologije. Zaštićen od svojih ktitora, manastir Krušedol postao je i svojevrsni mauzolej srpskih velikana, od crkvenih velikodostojnika kao što su patrijarsi Arsenije III Čarnojević i Arsenije IV Jovanović, mitropolit Isaija Đaković, mitropolit Srbije Petar Jovanović, do svetovnih lica: grofa Đorđa Brankovića, knjeginje Ljubice, vojvode Stevana Šupljikca i kralja Milana. Sve te okolnosti daju mu među fruškogorskim manastirima prvo, počasno mesto."

Krušedol je i muški i ženski manastir. Bratstvo neguje njive, voćnjake i livade manastirskog imanja od tri hektara, prodaje sir i rakiju. Nedeljno imaju desetak venčanja i krštenja, a dnevno desetak autobusa turista. Prošle godine izgrađeni su parking i pristojan prilaz manastiru, gostoprimnica sa 40 ležajeva i sanitarni blok.

Trebalo bi da ove godine, 501. otkako je podignut, manastir Krušedol dobije riznicu – njena gradnja je počela prošlog avgusta povodom proslave velikog jubileja ovog manastira. Kada ona bude urađena, u Krušedol će biti vraćeno rizničko blago koje je prethodnih sedamdeset godina čuvano po drugim manastirima i muzejima, pa i bakrorezna ploča sa likovima članova porodice Branković, arhijerejska mitra Beogradske mitropolije od plave svile i bisera – ručni rad Kantakuzene Branković iz 1433. godine, ikona presvete Bogorodice Odigitrije iz polovine XVI veka rađena na lipovom drvetu, odežda i stvari kralja Milutina Nemanjića, relikvije vladike Arsenija Trećeg i Arsenija Četvrtog. Nova riznica sastojaće se od dva dela: u jednom će biti predmeti vezani za manastir, a u drugom lične stvari kralja Milana, knjeginje Ljubice i drugih znamenitih ličnosti koje počivaju u krušedolskoj crkvi.