Za "Vreme" iz Rima

Pre više od sedamdeset godina održana je poslednja velika izložba slikara Đota di Bondonea (1266–1337), preteče i oca Renesanse, za koga se kaže da je izmenio čitavo poimanje slikarstva. Poslednja značajna izložba održana je za vreme Musolinija 1937. godine, kada je obeleženo 600 godina od smrti velikog slikara. Danas, a slučaj je tako hteo, opet u trenutku ekonomske krize i snažnog jačanja političke desnice u Italiji, grandioznom izložbom "otac italijanskog slikarstva" i "prvi istinski italijanski umetnik" Đoto di Bondone, kao da je još jednom postao "herojem" konzervativnih snaga. No, na stranu sve to, Italijani su, kako tvrde stručnjaci, sasvim u pravu kada kažu da je pojavom ovog velikog slikara u umetnosti počelo jedno sasvim novo razdoblje. Izložba "Đoto i XIV vek" (Giotto e il Trecento) otvorena je od 5. marta do 29. juna, u nju je uloženo 3,3 miliona evra i prvi put na jednom mestu objedinjuje više od 150 najkvalitetnijih radova kako bi se ilustrovao celokupan kurs Đotovog stvaralaštva, ali i kasniji razvoj u istoriji umetnosti na koju je "maestro" imao presudan uticaj.

INOVACIJE: Impuls koji je Đoto dao umetnosti bio je tako jak da je usmerio dalju sudbinu evropskog slikarstva. Sredinom XIV veka i ostatak Evrope postao je svestan njegovih inovacija, koje su uistinu bile odraz sve jačih svetovnih tendencija u evropskom društvu. Njegovo otkriće perspektive u slikarstvu odnosno treće dimenzije, realnog prostora, prirodne izražajnosti lica, ekspresivnosti, individualizma, sve je to postalo bogato nasleđe evropske umetnosti, koja se od tada okrenula figurativnom svetu. Međutim, najveća Đotova uloga koju su prepoznali i njegovi savremenici jeste što je on na kraju XIII i početkom XIV veka postao ključna figura radikalnog zaokreta u slikarstvu, koje se pod uticajem gotike zauvek odvojilo od vizantijskog stila (iako je njegov učitelj Ćimabe negovao upravo taj stil) i krenulo ka mnogo realističnijem, modernom i humanijem izrazu. Upravo stojeći na velikom raskršću Istoka i Zapada, Đoto je, po mišljenju mnogih, prvi evropski slikar od antike posle koga ne samo da slikarstvo više nije bilo isto, nego se promenila i njegova dotadašnja priroda anonimne, zanatske, "mehaničke" umetnosti. Tek od Đota, zapravo, istorija umetnosti postala je istorija slavnih umetnika.

REKONSTRUKCIJA: Početak velike izložbe o Đotu, koja se inače sastoji od nekoliko celina, priča je o njegovim neprestanim putovanjima i kompletnom opusu. Iako istinski predstavnik duha i racionalnosti firentinske trgovačke klase, Đotove aktivnosti nisu bile ograničene samo na taj grad. Kao veoma uvažen i poštovan umetnik, između ostalog, radio je i na jednoj od najvažnijih bazilika u Asiziju, radio je za papu, za najbogatije građane Padove, za napuljskog kralja, za signore-a grada Milana, radio je oltarski kip u crkvi Svetog Petra u Rimu, a razvojem ekonomije kada je svaki grad u Italiji postajao nezavisni kulturni i umetnički centar, uticaj Đotove umetnosti proširio se po celom poluostrvu.

Jedan od fokusa izložbe je originalna detaljna rekonstrukcija Đotovih putovanja kao i krucijalnih promena koje je unosio u tradicionalne slikarske škole u mestima u kojima je boravio i ostavljao svoje radove. Izvorna dokumentacija je uništena, ali su istoričari rekonstruisali njegov put uz postojeće podatke ili makar samo teoretski, kroz eho njegovih radova koji su ostavili traga u slikarstvu lokalnih umetnika. Organizacija Đotovih putovanja u izložbenom prostoru postignuta je tako što je svaka regija u kojoj je slikar boravio dobila svoj poseban "zid" – Toskana, Umbrija, Veneto, Lombardija, Lacio… Na svakom regionalnom "zidu" nalaze se po dva-tri displeja i fotografije umetničkih dela koje su najvišeg standarda. U svakoj oblasti moguće je pretraživanjem odnosno dodirom ekrana ("touch-screen") birati lokacije i dobiti informacije o tome šta je Đoto baš tu uradio. Za to vreme na susednim displejima odvijaju se video-filmovi o Đotovim najčuvenijim delima i radovima njegovih sledbenika iz te regije, pokazujući kako se umetnička ekspresivnost vidljivo menjala u svakom italijanskom mestu u kome je stvarao.

INTERAKCIJA: Tek u narednom delu izložbe senzacionalan spoj zidnog slikarstva i novih tehnologija ostavlja više nego snažan utisak. Na desetak displeja kao povećih tv-ekrana prikazuju se specijalno za ovu namenu rađeni video-prikazi o najpoznatijim Đotovim freskama iz Padove, Asizija, Firence… Šablon je jednostavan i funkcionalan. Kamera se približava ulaznim vratima crkve, razgleda se njena unutrašnjost, zatim dolazi do Đotovog dela, posle čega se prilazi svakoj pojedinosti na njemu, svakom ma i najsitnijem detalju njegove freske. Početkom XIV veka Đoto je na primer prekrio zidove jedne male crkve u Padovi pričama iz života Bogorodice i Hrista ispod kojih je naslikao personifikacije vrlina i grehova, u drugoj crkvi slikao je obračun s đavolom… U neverovatnoj bliskosti sa Đotovim freskama, posmatraču se nude novi i nepoznati prizori, duhoviti, prožeti erotikom, katkad ironični. Što je kamera bliža slici i što sporije prelazi preko detalja, sve više se razotkriva neki skriveni život fresaka koji se zapravo jedino na ovaj način i može videti. Nedaleko, na jednom ogromnom ekranu moguće je razgledati samo tri freske, među kojima je i legendarna Oplakivanje Hrista. Posetilac sâm uz pomoć "touch screen" table može približiti ovu fantastičnu Đotovu kompoziciju do njenih najsitnijih pora, "osetiti" dodir draperija ili dramatičnog pokreta ruku svetog Jovana, izbliza prisustvovati neizrecivom bolu ili sasvim neočekivano otkriti grčevita lica anđela i sve boje njihovih krila… Kada bi mogao da bude pored zadivljenih posmatrača, ovakvim interaktivnim pristupom sigurno bi i sam Đoto bio zadovoljan. U svoje vreme već je učinio revolucionarni pomak kada je posmatrača postavio u istu ravan sa slikanim figurama, kao svedoka istinskog događaja. Stoga mu danas verovatno ne bi smetalo i to što je posmatrač postavljen čak u istu ravan sa samim umetnikom.

ORIGINALI: Đotov uticaj nije ograničen samo na oblast slikarstva, već kako ova izložba pokazuje proširuje se na sve umetnosti. Jedan deo izložbenog prostora posvećen je takozvanim luksuznim umetnostima, iluminiranim rukopisima koji su stilski i ikonografski bili pod direktnim uticajem Đotovog slikarstva. Izložene su prelepe napolitanske minijature na ogromnim starim, požutelim rukopisima, biblijske minijature iz XIV veka, milanske minijature, minijature Kristofora Orimine ili rukopis Danteove Božanske komedije koju je ukrasio tada očigledno uvaženi ali anonimni slikar. Sekcija posvećena skulpturi takođe prikazuje uticaje raznih umetnika na formiranje Đotove umetnosti, ali i njegov uticaj u smislu tretiranja prostora i naturalizma kako je predstavljeno u radovima velikih majstora srednjovekovne skulpture Nikole Pizana, Arnolfa di Kambija i drugih.

Svaka velika izložba Đotovih radova mora da računa s činjenicom da će neka najznačajnija dela izostati budući da je reč o freskama, fiksiranim za zidove. Zbog toga se potvrđuje kao odlično rešenje prikazivanje filmova na displeju kako izložbi ne bi nedostajala remek-dela kao što su freske iz bazilike u Asiziju ili one kojima je oslikana kapela u Padovi.

Međutim, izložba "Đoto i XIV vek" uspela je da prikupi Đotove radove iz muzejâ celog sveta, a neka od dela restaurirana su upravo za ovu izložbu. Od ukupno 154 prikazana dela, samo 17 je Đotovih plus tri koja su iz njegove umetničke radionice. Osim tempere na drvetu, zastupljene su i skulpture, retki rukopisi, radovi u zlatu, vitraži. Među 20 dela ovog majstora izloženih u Vitorijanu, kuriozitet predstavljaju raskošni Badia poliptih rađen za baziliku Santa Kroče u Firenci, mozaik s anđelom koji je deo uništenog mozaika Brod iz atrijuma stare crkve Svetog Petra u Rimu, poliptih iz kapele Peruci i poliptih Santa Reparata. Tri poliptiha srednje veličine, od kojih je jedan oslikan sa obe strane, daju najbolji uvid u to kako je Đoto napredovao u svojim studijama ljudske figure. Lica njegovih likova sazdana su od čistih linija i nose jaku ekspresiju, dok tela odražavaju karakter i raspoloženje svojim položajem ali i sofisticiranom gestikulacijom ruku.

NASLEĐE: U razdoblju od samo nekoliko decenija, umetničke vrednosti koje je Đoto promovisao postale su stabilna osnova za jednu novu kulturu figurativne umetnosti. Zato završnu obimnu celinu izložbe čini šarolik asortiman radova slikara iz Sijene, Modene, Pize, Riminija, pokazujući kako se brzo širio Đotov uticaj. Jedna od najatraktivnijih slika je i opštepoznata monumentalna Madona na prestolu Đotovog učitelja i velikog umetnika tog vremena Ćimabea. S druge strane, među delima njegovih sledbenika jedna od najznačajnijih je slika Sveti Petar koju je radio Simon Martini ili komad freske koju je radio Maso di Banko, kao i izuzetni radovi Gadija, Lorencetija i Đotinija i velikog broja drugih umetnika "trećenta".

Najzad, istražujući život i vreme Đota di Bondonea, ova jedinstvena izložba, ambiciozna, sama po sebi monumentalna, obuhvatajući sve ključne momente "trećenta", nalik je onima koje se događaju "jednom-u-veku". Takođe, teško ju je savladati u jednom danu, s obzirom na to da nudi i suviše kompleksan i višestran pogled na možda i najznačajniji period u istoriji umetnosti.