Zaštita spomenika
Zaborav kao zločin
Ekipa stručnjaka Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda izradila je obiman dokument-elaborat o mestima stradanja žrtava fašističkog terora na teritoriji grada Beograda. Cilj izrade elaborata je uvid u stanje više od trideset spomenika i spomen-obeležja podignutih posle rata, kao i pokretanje šire javnosti, države i relevantnih institucija, radi dostojnog obeležavanja i sećanja na nevine žrtve nastradale tokom Drugog svetskog rata
Pred početak Drugog svetskog rata Beograd sa Zemunom imao je oko 320.000 stanovnika. Po završetku rata ovaj broj je bio manji za 100.000. Znači da je za četiri ratne godine Beograd izgubio jednu trećinu stanovnika. Veliki broj ljudi je izgubio život u sistemu zatvora, logora, gubilišta koji je organizovala nacistička okupaciona vlast uz podršku lokalnih kvislinga. U urbanom jezgru Beograda od 1941. do 1944. godine radila su četiri koncentraciona logora: Milišića ciglana, Banjica, Topovske šupe i Staro sajmište.
Ove činjenice, na žalost, nikoga ne obavezuju na dužnost prema žrtvama. Tokom vremena i promenom političke klime, spomeničko nasleđe koje se tiče ovih žrtava gubi svog baštinika, državu, pa mesta stradanja na mapi Beograda nisu valjano obeležena. Manjak državne strategije u ovoj oblasti skrenuo je pažnju javnosti tokom prošle godine, a povod je bilo otkazivanje koncerta grupe Kosheen koji je bio zakazan u kulturnom centru "Posejdon", zapravo "Spasićevom paviljonu" na Starom sajmištu, gde se nalazio jedan od koncentracionih logora Gestapoa. Ovaj događaj je inicirao snažnu medijsku kampanju B92 i Opštine Novi Beograd za osnivanje "Muzeja tolerancije" na prostoru logora Staro sajmište.
Nekoliko meseci kasnije ekipa stručnjaka Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, izradila je obiman dokument-elaborat o mestima stradanja žrtava fašističkog terora na teritoriji grada Beograda. Cilj izrade elaborata bio je uvid u stanje više od trideset spomenika i spomen-obeležja podignutih nakon rata, kao i pokretanje šire javnosti, pre svega države i relevantnih institucija, radi dostojnog obeležavanja i sećanja na nevine žrtve nacističke okupacije Beograda. Istoričar Nenad Žarković, jedan od članova tima beogradskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture, u razgovoru za "Vreme" kaže da stručnjaci Zavoda rade ovaj projekat nošeni idejom da ovakva mesta ne treba da se zaborave: "U periodu od 26. februara do 12. marta 2008. obišli smo 29 obeležja i spomen-obeležja, od oko 300 koliko je podignuto nakon Drugog svetskog rata." Žarković kaže da je stanje na terenu potvrdilo početne pretpostavke da su spomen-obeležja u gradu i u prigradskim opštinama uglavnom zapuštena i da je briga o njihovom održavanju prepuštena inicijativi pojedinaca i lokalnih institucija.
Prema njegovim rečima, uočeni problemi mogu da se podele u nekoliko grupa. To je pre svega nedostatak jasne državne strategije, ali i nepoštovanje postojećih zakonskih regulativa. Iako je zakonom o kulturnim dobrima precizirano ko treba da vodi brigu o spomenicima, u praksi se to ne primenjuje. Jedan od većih problema je i nepostojanje saradnje među institucijama, koje se svaka u svom domenu bave problematikom stradanja u Drugom svetskom ratu. Ono na šta stručnjaci iz Zavoda posebno skreću pažnju jeste nedovoljna i neadekvatna edukacija stanovništva i zastareli pristup prezentaciji na mestima gde ona postoji. "Pijetetu sa kojim se treba odnositi prema žrtvama prethodi savremena pedagoška edukacija. Njeno odsustvo u školskim programima, ostavlja ovakve posledice", ističe Žarković. Pogrešna ideološka konotacija, nedovoljna personalizacija žrtava i nebriga imaju kao posledicu nedostatak socijalne svesti kada je o reč o žrtvama fašizma u Srbiji.
Izlaz iz ovakve situacije, prema rečima Nenada Žarkovića, bilo bi formiranje centralne nacionalne institucije žrtava genocida i holokausta: "Zalažemo se za formiranje jedinstvenog centra-memorijala i holokausta i genocida. Ideja nije nova, ali do sada institucije države nisu stale iza te ideje kao iza svog projekta. Činjenica da Beograd nema takav memorijal je zabrinjavajuća. I naš odnos prema prošlosti je zabrinjavajući, jer zaborav jeste neka vrsta zločina."
Ovakva institucija bi prikupljala, istraživala, čuvala i prezentovala građu o stradanjima Srba, Jevreja, Roma i svih drugih naroda i nacionalnih manjina, a kao adekvatno mesto za takvu namenu, iz Zavoda predlažu kompleks Starog sajmišta u Beogradu. "Mesta stradanja su mesta na kojima možemo da dobijemo istorijsku pouku da u ratnim sukobima najviše stradaju nedužni. Rat legalizuje ubistvo, ali najveći broj ljudi je stradao bez ikakvog ideološkog ubeđenja i svrstavanja. Smrt u ratu u samoj borbi je legalizovana. Ali ova stradanja su posledica zločina", kaže Žarković.
Beogradski logori
Beograd je bio jedini glavni grad na teritoriji okupirane Evrope u čijem su gradskom jezgru postojala četiri koncentraciona logora.
Topovske šupe su prvi logor koji je formiran u Beogradu, smešten u starim kasarnama Kraljevine Jugoslavije, na Autokomandi. Prvo što su nacisti preduzeli u okupiranom Beogradu je "rešavanje jevrejskog pitanja". Pedantno su evidentirali Jevreje, konfiskovali njihovu imovinu i deportovali ih u logor Topovske šupe. Jevreja je u Beogradu 1941. bilo 14.700. Jedan broj ljudi je pobegao u unutrašnjost, jedan deo je uspeo da ode u italijansku okupacionu zonu. U Topovskim šupama i kasnije u logoru Staro sajmište stradali su Jevreji Beograđani, ali i veliki broj banatskih Jevreja. Prema podacima, između sedam i devet hiljada Jevreja stradalo je u Beogradu prve ratne godine. U elaboratu Zavoda za zaštitu spomenika kulture stoji da "logor Topovske šupe, zauzima posebno mesto među četiri beogradske logora, jer su svi njegovi zatvorenici oko 6000 Jevreja i više stotina Roma, ubijeni". Posle 1942. godine Jevreja u Beogradu više nije bilo, logor Topovske šupe je zatvoren, a zgrade u kojima je logor bio smešten koristile su se kao radionice za popravku kamiona. Od 1945. bio je u vlasništvu JNA. Zavod za zaštitu spomenika predlaže da se prostor logora proglasi za "kulturno dobro". Sada ima status "spomenika u prethodnoj zaštiti". Onaj ko bi želeo da izvodi radove na "spomeniku u prethodnoj zaštiti" mora da traži mišljenje Zavoda. Zavod predlaže rešenje, ali njihovo mišljenje nije obavezujuće. "To je mesto koje svedoči o stradanju. Zalažem se da se objekti sačuvaju i da se inkorporiraju u novu namenu", kaže Nenad Žarković.
Koncentracioni logor Staro sajmište nalazio se u zgradama izložbenih paviljona na levoj obali Save. Nastao je u decembra 1941, tada na teritoriji NDH, i zvao se Judenlager Zemun. Do 1942. služio je za likvidaciju Jevreja, a kasnije su u njemu bili zatvarani ljudi srpske, romske, hrvatske, muslimanske, albanske, grčke nacionalnosti, komunisti, četnici i nasumično dovedeni građani Beograda. Stručnjaci Zavoda navode da je "Staro sajmište jedino autentično mesto u Beogradu u kome se prožimaju holokaust i genocid. U njemu je stradalo preko 40.000 ljudi." Logor je oslobođen 1944. tokom akcije oslobađanja Beograda. Mesta stradanja ljudi koji su bili zatvoreni na Starom sajmištu rasuta su po Beogradu. Jevrejske porodice ubijane su u specijalnom vozilu, pokretnoj gasnoj komori, koje su Beograđani zvali "dušegupke". Zatvorenici iz logora u Beogradu streljani su do kraja 1943. godine na predratnom poligonu u selu Jajinci, gde su njihova tela polagana u masovne grobnice. Pojedine grupe logoraša vođene su na streljanje u mesta u okolini grada. Poznata su pogubljenja u Skeli kod Obrenovca, Malom Požarevcu, Ralji, Draževcu, Vraniću, Mladenovcu, Sopotu, Boleču, Grabovi, Jabuci kod Pančeva. Pojedinačne egzekucije vršene su i u samim zatvorima i logorima. Okupatori su se trudili da sakriju tragove svojih zločina. Jedan od drastičnih primera je otkopavanje streljanih u Jajincima i spaljivanje posmrtnih ostataka logoraša u zimu 1943/44. Od tada streljana su nastavljena u samom Beogradu, na Centralnom i Jevrejskom groblju. Arhive iz tog perioda su uništene. Brojke govore o nekoliko desetina hiljada streljanih samo iz logora Staro sajmište.
Logor na Banjici bio je najveći koncentracioni logor na području okupirane Srbije. Formiran je jula 1941. u prostoru kasarne 18. pešadijskog puka vojske Kraljevine Jugoslavije, a raspušten je oktobra 1944. godine. Prema podacima Zavoda, u njemu je likvidirano oko deset hiljada ljudi, s tim da veliki broj osuđenika nije ni uvođen u logorske knjige, već su direktno odvođeni na streljanje u Jajince. Danas je nekadašnji koncentracioni logor pretvoren u Muzej-dom Banjica.
Četvrti logor na teritoriji Beograda bio je Mališića ciglana na Zvezdari, iznad Gradske bolnice. U njemu je prema podacima Arhiva Beograda bilo nekoliko hiljada zatvorenika, uglavnom partizana iz Dalmacije i Bosne. Njih oko 500 umrlo je u samom logoru.
Spomenici crvenoarmejcima
(TRG REPUBLIKE 1945: Spomenik crvenoarmejcima)
Borbe za oslobođenje Beograda vodile su se u oktobru 1944. na više lokacija u samom centru grada i na prilazima Beogradu, odakle je koordinisana akcija oslobađanja. Borbe su vođene kod Narodnog pozorišta, u Nemanjinoj, na Slaviji, a nacisti su potiskivani prema savskom mostu. Većina tih mesta, na kojima su živote gubili borci Crvene armije i borcu NOP-a, neposredno posle rata su obeležena. Na Trgu republike je postavljen monumentalni spomenik od belog mermera u znak sećanja na crvenoarmejce poginule upravo na tom mestu. Postoje fotografije na kojima se vidi da su njihovoj sahrani prisustvovali general Žukov, Peko Dapčević i još neki. I kod Karađorđevog parka vođene su borbe u kojima je stradao velik broj boraca Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske, a ubrzo posle oslobođenja na tom mestu je podignuta spomen-ploča u čast i slavu Staljina. Takvih spomenika zahvalnosti Crvenoj armiji je od 1944. pa do sukoba sa Informbiroom bilo mnogo. Posle Rezolucije IB-a 1948. godine političkom odlukom ti spomenici nestaju, bivaju demontirani, a mesta pogibije i borbi ostaju neobeležena.
