Hrišćanski misionar koji je u VIII veku polazio na put u divlje neistražene predele severa gde su necivilizovani pagani prinosili žrtve zlim duhovima i klanjali se životinjskim totemima, kao i njegov savremeni kolega koji kreće ka blokovima naselja i betonskim predgrađima sa namerom da pronađe i u hrišćanstvo preobrati narkomane, kriminalce i druge moralno posrnule stanovnike urbanih sredina, u tom svom poslu mora koristiti izvesne alatke. Pored Svetog pisma i druge srodne literature, monah će se sigurno poslužiti iskustvima svojih prethodnika, sledeći kakav razrađen metod sa konkretnim preporukama.

Jedno takvo uputstvo za misionara bi moglo sadržati sledeće savete:

1. Ne čini to po mraku

2. Nemoj zaboraviti na detalje

3. Ne žuri

4. Ne koristi preveliku koncentraciju

5. Koristi akceptore, one koji primaju

Mada zaista liči na upute kakvi bi se mogli naći u brevijaru jednog hrišćanskog kaluđera, ovi saveti zapravo potiču iz "Žurnala američkog hemijskog društva", u kom su 1988. godine naučnici M.C. Eter i P.V. Bors objavili savete za mlade laborante koji u hemijskoj laboratoriji proizvode kristale iz superzasićenih rastvora. Da li je ova sličnost između postupka kristalizacije i tehnike preobraćanja vernika slučajnost?

Prema poslednjem istraživanju fizičara Marsela Oslusa i Filipa Petronija sa Univerziteta u Liježu u Belgiji, reč je o istom poslu. U istraživanju čiji se rezultati objavljuju u februarskom broju uglednog časopisa "Jurofiziks leters", Oslus i Petroni su istraživali evoluciju religioznih pokreta u vremenu da bi primenom metoda statističke fizike ispitali rast broja vernika velikih svetskih religija kroz istoriju. Ispostavilo se da broj vernika raste po istom matematičkom zakonu kojim se opisuje rast i širenje kristala.

UHVAĆENI U MREŽU: Da bi objasnili nastanak, širenje i opadanje broja masovnih religioznih organizacija, Oslus i Petroni su primenili takozvani agent-based model. Takav pristup u istraživanju socijalnih mreža podrazumeva da kolektivno ponašanje grupe ljudi proističe iz skupa jednostavnih pravila koja slede pojedini članovi grupe u međusobnom kontaktu. Na primer, ako svaki pripadnik jedne crkve plaća prilog lokalnom svešteniku, a ovaj deo dobijenog novca troši na lečenje obolelog od bolesti zavisnosti, to znači da se čitava mreža bori protiv narkomanije.

U ovom istraživanju su zapravo proučavane takozvane scale–free mreže. Mreža se stručno i pomalo neprijatno može definisati kao skup međusobno povezanih čvorova, ali, ako pogledate bilo gde oko sebe, prepoznaćete mnoge socijalne mreže kojima svakodnevno pripadate. U mreži se kao čvorovi nalaze ljudi unutar jedne poslovne korporacije, ljubitelji retkih ptica ili hemičari koji se bave kristalografijom, a u dobro organizovanim mrežama deluju teroristi ili policajci. Pored takozvanih socijalnih, postoje i druge mreže, neuronske, računarske ili epidemiološke.

Većina ovih struktura iz realnog sveta spada u pomenute scale–free mreže. Njihova karakteristika je da raspodela čvorova pri rastu zavisi kao stepena funkcija od broja čvorova. Ne ulazeći u dublja objašnjenja, to zapravo znači da se one formiraju tako što većina običnih čvorova mreže želi da uspostavi kontakt sa najpopularnijim pojedincima.

Tokom hristijanizacije u ranom srednjem veku, misionari su prvo pokrštavali lidere i najuticajnije pojedince primitivnih zajednica, da bi oni potom dalje prenosili učenje, čime se dogma širila mnogo brže nego da su ljudi pokrštavani potpuno nasumično. Prema matematičkoj analizi koju su dobili Oslus i Petroni, ovi čvorovi odgovaraju tačkama nukleacije oko kojih se iz hemijskog rastvora formira kristal. Način na koji se šire takve kristalisane oblasti indentičan je širenju crkvenih učenja.

MISIONARI: Zanimljivo je da su u ovom modelu genocidi, istrebljenja jeretika i masovna nasilna pokrštavanja tretirani kao spoljno polje. Dovođenjem električnog polja ili promenom temperature menja se brzina procesa kristalizacije, što je ekvivalentno ubrzavanju ili usporavanju širenja jedne dogme. S druge strane, bez delovanja takvih sila, mreža raste sama, samoorganizujući se po stepenom zakonu rasta. Kao u poređenju propovednika sa ribarom, dovoljno je samo da misionar nove vernike uhvati u mrežu.

Nalik na uputstvo laborantima sa početka teksta, većina misionara je tokom hristijanizacije Evrope dobijala upustva za najpogodniji način širenja učenja. Tako je 724. godine poznati irski kaluđer Bonifacije Vinfrit iz Devona dobio pismo od vinčesterskog biskupa Danijela sa savetima kako da vodi razgovore sa paganima. Bonifaciju se savetuje da ukaže na to kako stvaranje sveta prethodi paganskim božanstvima; da istakne kako je hrišćanstvo izvesno, dok je u svim varvarskim obredima uvek nepoznato hoće li prinošenje žrtve umilostiviti zle duhove; kao i da bezbožnike zapita zašto oni žive tako siromašno, a hrišćani naseljavaju bogate zemlje. To pismo je mnogo uticalo na potonje misionarske delatnosti širom Evrope. Kasnije proglašen za svetitelja, Bonifacije je sledio upute da ne "iznosi učenje izazivački, već smireno i veoma umereno". Zanimljivo je da je od tadašnjih autoriteta često tražio objašnjenja o bračnom pravu, o bogosluženju, ali i o tome "da li treba jesti slaninu".

"Nije bilo velike razlike između unutrašnjeg i spoljnog misionarstva", napisao je za Oksfordsku istoriju hrišćanstva Henri Meir-Harting, opisujući doba preobraćanja između 700. i 1050. godine. "Za pohrišćavanje ranog srednjovekovnog društva bilo je neophodno stalno propovedanje hrišćanstva, a to je zahtevalo organizaciju", smatra Harting.

Istorija crkve je neodvojiva od političke istorije srednjeg veka. Njeno širenje je bilo dug proces, pun civilizacijskih iskušenja koja su danas gotovo sasvim zaboravljena. Hrišćanstvo u Evropi, ali i u drugim delovima sveta, nije uspostavljeno ni brzo ni jednostavno. Ipak, postoji više primera gde su posle niza priprema pokršteni čitavi narodi za samo nekoliko godina. Tako Kalistos Ver u tekstu "Istočno hrišćanstvo" kaže da su "vizantijski misionari pokrstili Srbiju u periodu 867–874. godine".

Međutim, ovo lokalno bujanje nije neobično ni za kristalizaciju u hemiji. Kao najbolji primer, Oslus i Petroni su svojim modelom objasnili kako se širila zajednica mormona koju je pre 175 godina osnovao Amerikanac Džozef Smit kao Crkvu Isusa Hrista svetaca Poslednjeg dana. Ova čudna religiozna grupa se kroz scale–free mrežu, u kratkom periodu razvila u crkvu koja širom sveta ima 13 miliona vernika.

INTERNET I POTOP: Kakva je uopšte svrha ovakvih istraživanja? Poslednjih decenija su sve brojniji pokušaji da se primenom metoda fundamentalnih nauka razjasne neka religijska pitanja, o čemu je "Vreme" već nekoliko puta pisalo. Tako nastaju simpatična statistička otkrića o verovatnoći postojanja Boga, ali i gotovo filozofske studije o antropičkom principu i inteligentnom dizajnu Univerzuma.

Za ove duhovne prodore više naučnika je poslednjih godina dobilo nagradu Templtonove fondacije, koja se jednom godišnje dodeljuje "za napredak u religioznoj misli". Njen prošlogodišnji dobitnik je Džon Barou, kosmolog sa Kembridža. On je 1986. godine objavio knjigu Antropički kosmološki princip, u kojoj je objasnio da je "vidljivi svemir takav kakav jeste jer u suprotnom ne bi bio vidljiv".

Sa ortodoksnog stanovišta da nauka ne treba da ima posla sa religijom, ova vrsta istraživanja može se napadati sa više razložnih argumenata. No, ostavljajući po strani tu raspravu, najbolje je podsetiti se nekih detalja iz istorije nauke. Svojevremeno je prijatelj Isaka Njutna, anglikanski sveštenik Tomas Barnet (1635–1715) pokušao da odgovori na u to doba popularno pitanje "odakle je došla i gde je nestala voda koja je prekrila kopno tokom Velikog potopa"? Iz tog pokušaja je nastala Barnetova knjiga Sveta teorija Zemlje koja je, iako teološko štivo, uticala na nastanak geologije kao nauke o Zemlji. Možda će neka od današnjih misionarskih istraživanja na granici religije i nauke biti jednako plodonosna. I biti centri kristalizacije novih naučnih disciplina.

S druge strane, istraživanja socijalnih mreža, kakvo je Oslusovo i Petronijevo, deo su jednog svežeg procesa u nauci koji nema nikakve veze sa religijom. Otkako su metodi statističke fizike, ranije korišćeni samo za opisivanje ponašanja atomskih i subatomskih čestica, počeli da se primenjuju i na socijalne fenomene, dobijeni su neki rezultati za kojima su sociolozi bez pogodnog matematičkog aparata decenijama samo uzaludno tragali. Najdalje se, već tradicionalno, otišlo sa internetom.

Scale–free mreže se intenzivno proučavaju kao način da se objasni samoorganizovanost širenja interneta. Američki fizičar sa Univerziteta Notrdam u Indijani Albert-Laslo Barabasi mapirao je 1999. godine povezanost na internetu pomoću ovakvih mreža. Barabasijev pionirski rad je podstakao čitav niz istraživanja strukture rastućih mreža, dovodeći u vrlo kratkom roku i do konkretnih primena u industriji softvera, ali i u organizaciji "vrućih tačaka" na netu, kao što su Gugl i Vikipedija.