U današnjem opšteprihvaćenom značenju dijaspora (rasejanje) prvi put se pominje u Starom zavetu nakon pobede Vavilonaca nad Jevrejima 586. god. p.n.e., razaranja Jerusalima i odlaska hiljada Jevreja iz Judeje u Egipat. Od tada pa do danas osnovni etnički smisao dijaspore nije se menjao osim što je pojavom hrišćanstva (kasnije islama) svojim sadržajem obuhvatio konfesionalne enklave rasute od istočne i jugoistočne Azije preko Evrope do Severne Amerike.

Dijaspora je u prvom redu demografski fenomen nastao iz preke potrebe pojedinaca i društvenih grupa motivisanih ekonomskim ili političkim razlozima, kao i gotovo čitavih naroda izloženih enormnim ratnim opasnostima i prirodnim kataklizmama da egzistencijalnu sigurnost potraže na nekom drugom mestu.

Naša dijaspora nastala je u rasponu od gotovo jednog veka uticajem različitih uglavnom tragičnih istorijskih i socijalnih okolnosti, počev od masovonog odlaska u Ameriku krajem XIX i početkom XX veka ekonomski motivisanog, političkom emigracijom izbeglom pred Brozovom komunističkom represijom krajem Drugog svetskog rata, ekonomskim migrantima kao posledicom propale privredne reforme 60-ih i poslednjim egzodusom izazvanim režimom Slobodana Miloševića.

Sve njih uprkos razlici u vremenu, načinu i motivima odlaska povezuje i karakteriše nedostatak preciznijeg uvida u brojno stanje i kompleksnu strukturu potrebnih radi operacionalizacije demografskih, ekonomskih, socijalnih, obrazovnih, političkih, vojnih i drugih aspekata u određenju odnosa i državne politike prema dijaspori.

Ambicioznim programom rada Ministarstva za dijasporu u 2005. godini predviđen je između ostalog dugo očekivani popis građana u rasejanju. Distribucijom anketnih listića, kako stoji u programu, udruženjima, asocijacijama, klubovima, društvima uz pomoć medija i podršku Srpske pravoslavne crkve, posao registracije trebalo bi, po očekivanju organizatora, uspešno okončati do kraja ove godine. Kako rezultat ovog ne bi bio repriza prethodnog popisa realizaciji cele zamisli potreban je znatno studiozniji pristup od jednostranog koncepta i neutemeljenog optimizma baziranog na zanemarljiva tri odsto organizovanih građana u klubovima i udruženjima. Pravovremena i sveobuhvatna medijska kampanja (TV, novine, radio, informativni razgovori po klubovima, propagandni materijal itd.) uz masovnu upotrebu interneta i angažman većeg broja obučenih popisivača-volontera realnija su pretpostavka učešća najvećeg mogućeg broja građana u predstojećem popisu i njegovom pozitivnom ishodu. Srećna okolnost da dijaspora živi u dobro uređenim i organizovanim državama u kojima je dostupnost statističkim podacima demokratski standard, a njihova pouzdanost tradicionalno omogućava kontrolu i eventualnu dopunu popisnih rezultata (samo u Nemačkoj živi oko 100.000 Srba nemačkih državljana). Međutim, zvaničnom evidencijom obuhvaćeni su isključivo aktuelni državljani SCG dok po nekim široko prihvaćenim tumačenjima dijaspora znatno prevazilazi administrativno postavljen okvir i na taj način otvara najveću dilemu predstojećeg popisa i jedno od najsloženijih pitanja savremene političke prakse: Ko je dijaspora? Da li je uopšte moguć odgovor bez prethodno ustanovljenih kriterija u kojima dominiraju etničko poreklo, administrativni status-pasoš, njihova kombinacija ili nešto treće? Da li je Srbija matica Srba u Mađarskoj, Rumuniji, Makedoniji, Albaniji, Hrvatskoj, ako se oni sami ne izjašnjavaju kao dijaspora? Pripadaju li Srbi deklarisani kao nacionalne manjine, politički zastupljeni u parlamentima pomenutih država, zaštićeni mnogim međunarodnim i domicilnim pravnim aktima kao i odredbama Povelje Ujedinjenih nacija o pravima čoveka srpskoj dijaspori? Potvrdan odgovor pokrenuo bi pitanje dometa i sadržaja ingerencija matice-patrona dijaspore i opasnosti povrede suvereniteta država čiji su državljani. Možemo li Srbe iz Republike Srpske uprkos činjenici da su jedan od tri konstitutivna autohtona naroda u BiH proglasiti dijasporom jedne druge suverene države? Da li su Srbi sa Kosmeta i trećina Crne Gore buduća dijaspora? Šta reći za petu ili šestu generaciju američkih, australijskih i novozelandskih Srba od kojih se razlikujemo po jeziku, kulturi, načinu zivota, rodoljubivim osećanjima itd. Možda je najuspešniji predstavnik srpske dijaspore upravo guverner Ilinojisa Rodoljub Rod Blagojević, ali zbog nedefinisanih i nepostojećih kriterija on, kao ni mi, to još ne zna! Dakle, ko je dijaspora?

Ako se priklonimo mišljenju da su Srbi svi i svuda dijaspora, naći ćemo se u lavirintu pravnih, političkih, istorijskih, emocionalnih protivrečnosti i u kolopletu iz kojeg nema racionalnog izlaza. U protivnom, opredelimo li se da su samo Srbi kao autohtoni drzavljani Republike Srbije dijaspora činimo višestruku nepravdu prvo prema svim nesrbima njenim drzavljanima, prema Srbima koji to iz bilo kog razloga nisu i prema onima koji to jesu na osnovu novog zakona o olakšanom sticanju državljanstva, ali sa veoma ograničenim pravima počev od osnovnih građanskih i političkih prava da biraju i budu birani zbog stalnog prebivališta koje nije na teritoriji Srbije.

Možda je operativno rešenje mnogo jednostavnije od samog problema po receptu Ministarstva za dijasporu kojim dijasporu definiše kao državljane Republike Srbije i time otvara put njenom popisu, ali i neprevaziđenim dilemama na svu sreću potpuno nepoznatim prvom lideru srpske dijaspore patrijarhu Arseniju III Čarnojeviću, kome je bilo dobro poznato koliko i kojih duša predvodi, za razliku od nas zaokupljenih pitanjima na koja po svoj prilici još dugo nećemo dobiti odgovor.

Autor je predsednik Foruma srpske dijaspore – Minhen