Film: Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa

Proizvodnja: Svetozar Botorić
Beograd, 1911. godine
Scenario: Ćira Manok, Ilija Stanojević i Savković
Režija: Ilija Stanojević (Čiča Ilija)
Snimio: Luj Pitrolf de Beri
Uloge: Milorad Petrović, Ilija Stanojević – Čiča Ilija, Sava Todorović, Dragoljub Sotirović, Teodora–Toda Arsenović, Vukosava Jurković, Dobrica Milutinović, Persa Pavlović, Jovan–Đeda Antonijević, Aleksandar Milojević, Jevrem Božović, Dimitrije Ginić, Mileva Bošnjaković, Raja Pavlović i drugi.

Bilo je odavno poznato, još od vremena neposredno posle Prvog svetskog rata, da je prvi srpski igrani film Karađorđe bio snimljen 1911. godine. O tome su postojali podaci u štampi, objavljivana su i glumačka sećanja, ali je sam film postepeno potisnut u zaborav. Posle 1928. godine bioskope Kraljevine Jugoslavije osvojili su strani zvučni filmovi, koji su ugušili sve pokušaje domaćih pionira filma da stvore nacionalnu proizvodnju.

Tek je posle 1945. godine, u okviru nove, od strane države organizovane domaće kinematografije, otpočelo i istraživanje naše filmske prošlosti. Posebno posle osnivanja Jugoslovenske kinoteke 1949. godine – jer je jedan od njenih zadataka bio i proučavanje istorije domaćeg filma.

POTRAGA ZA KARAĐORĐEM: O snimanju i prikazivanju filma Karađorđe iz 1911. godine znalo se dosta na osnovu sekundarnih izvora, ali je nedostajalo najbitnije, a to je sam film, čitav ili bar neki delovi. Tako je od početka šezdesetih godina prošlog veka počelo uporno traganje za Karađorđem, kako u zemlji tako i u inostranstvu, ali bez rezultata. Postepeno smo se mirili s mišlju da je prvi srpski igrani film zauvek izgubljen. I onda – iznenadno veliko otkriće, svakako epohalno za istoriju srpskog filma. Upravnik Filmskog arhiva Jugoslovenske kinoteke Aleksandar Erdeljanović je od svog bečkog kolege Nikolausa Vostrija saznao početkom jula 2003. godine da se u Austrijskom filmskom arhivu (Filmarchiv Austria) od pre nekoliko godina u jednom otkupljenom fondu nalaze i neki stari srpski filmovi. Prema usmenom opisu, odmah je shvatio da je među njima i Karađorđe. Ubrzo zatim, 16. jula 2003, Erdeljanović i direktor Jugoslovenske kinoteke Radoslav Zelenović su u Austrijskom filmskom arhivu identifikovali ne samo prvi srpski igrani film iz 1911. već i još neka ostvarenja značajna za prošlost filma u Srbiji…

I tako se, posle nekoliko decenija traganja, najzad, prvi srpski igrani film Karađorđe našao pred nama da upotpuni naše istorijsko pamćenje.

SRPSKI NARODNI FILMOVI: Producent ovog (nemog) igranog filma bio je Svetozar Botorić, trgovac i ugostitelj, vlasnik beogradskog hotela "Pariz" na Terazijama, u kome je krajem 1908. otvoren prvi stalni bioskop u Srbiji. Za to svoje "Kinematografsko pozorište u hotelu Pariz" on je juna 1911. angažovao stranog snimatelja Luja de Berija, koji je za njega počeo da snima filmske žurnale. Zaim je, verovatno inspirisan francuskim igranim filmovima koje je prikazivao kod "Pariza", odlučio da snima "srpske narodne filmove". Za poduhvat je zainteresovao popularnog glumca, reditelja i pisca Iliju Stanojevića (Čiča Iliju) i poverio mu realizaciju igranih filmova. Stanojević je prvo snimio na Adi Ciganliji kratak film Bibija ili Ciganska svadba, uz saradnju s beogradskim Romima i njihovim kmetom. Zatim je pristupio snimanju istorijske drame iz XV veka Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi u kojoj su igrali "članovi Kralj. Srp. Narodnog pozorišta". Ovaj film, prikazan posle Karađorđa, takođe je pronađen u Austrijskom filmskom arhivu, ali njegova restauracija tek predstoji. I tek posle toga je snimljen prvi (prikazani) srpski igrani film Karađorđe ili Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa. Temu su, po svemu sudeći, odabrali Botorić i njegov poslovni ortak Ćira Manok koji je, uz neidentifikovanog Savkovića i Iliju Stanojevića bio koscenarista filma. Scenario se delom oslanjao na dramu koju je napisao beogradski glumac i reditelj Miloš Cvetić, a delom na narodnu pesmu Početak bune na dahije i na neka predanja. Naslovnu ulogu je tumačio proslavljeni dramski glumac Milorad Petrović, a ostale uloge su tumačili tadašnji najpopularniji glumci, članovi Srpskog narodnog pozorišta. Film je snimljen avgusta i septembra 1911 – eksterijeri na obalama Save, zatim na Kalemegdanu, u Topčideru i na Banjičkom polju (scena Boj na Mišaru), a enterijeri u dvorištu hotela "Pariz" (današnji prostor Bezistana). Kostimi i dekor su pozajmljeni iz Narodnog pozorišta, a u snimanju Boja na Mišaru učestvovala je i konjica Srpske vojske. Film Karađorđe, kao i ostali Botorićevi filmovi, razvijen je i kopiran u laboratorijama "Pate" u Parizu. Oktobra 1911. prikazan je na posebnim projekcijama za novinare i na dvoru, a tek je od 16. do 20. novembra prikazivan u bioskopu "Pariz" za publiku. Posle toga je prikazivan 1912. u Smederevu, Nišu, Valjevu, 1915. u Skoplju, 1919. u Sarajevu, a 1925. još jednom u Beogradu i 1928. našim iseljenicima u Americi. Zatim je film nestao, da bi se, evo, ponovo pojavio pred gledaocima 14. februara 2004. godine – na dvestotu godišnjicu Prvog srpskog ustanka.

FILMSKA PROŠLOST: Originalna verzija filma je bila duga 1800 metara, dok je novopronađena kopija znatno kraća, po svemu sudeći nedostaje oko trideset odsto prvobitnog filma. Uprkos tome, ovo što je sačuvano predstavlja neprocenjivu istorijsku vrednost, građu na osnovu koje možemo da sagledamo našu filmsku prošlost iz novog ugla i procenimo kvalitete prvog srpskog igranog filma. Ako se film Karađorđe uporedi sa najznačajnijim svetskim filmskim ostvarenjima svoga vremena, sa zadovoljstvom možemo da zaključimo da može da se meri s njima. Iako ni reditelj ni glumci nisu imali filmska iskustva, čitav film je jasno postavljen i dosledno realizovan. Filmski izraz jeste reduciran na statičnu kameru i snimljeno pozorište, što je još uvek odlika vremena, ali je rediteljski postupak unutar kadra siguran, a kontinuitet radnje kristalno jasan. Iako se kod glumaca oseća uticaj pozorišta iz koga su proistekli, pantomimična gluma je bliža realizmu negoli patetici, što govori da su i glumci i reditelj išli u bioskop i gledali dobre strane igrane filmove. Istovremeno, Karađorđe nam prvi put u pokretnim slikama govori i o srpskom glumištu početkom prošlog veka. Posebna vrednost filma je snimateljski rad Luja de Berija koji je, sudeći po tome, u celoj ekipi imao najviše filmskog iskustva.

I, na kraju, treba posebno istaći odlično urađene međunatpise kojih u pronađenoj kopiji filma (a možda ni u originalu?) nije bilo, a koje je za restauriranu verziju nadahnuto napisao i u film vešto ukomponovao Aleksandar Erdeljanović.

Godina kada su pronađeni Botorićevi filmovi, a posebeno prvi srpski igrani film Karađorđe, biće zabeležena ne samo u istoriji srpskog filma i Jugoslovenske kinoteke već i u istoriji srpske kulture u najširem smislu te reči.