Veoma bitni momenti u razvoju pozorišne umetnosti obično se vezuju za pojavu nekog značajnog dramskog teksta ili inovativnog rediteljskog koncepta; ređe se dešava da tu misiju ostvari neka pojedinačna glumačka kreacija. Upravo takav nesvakidašnji slučaj desio se u predstavi Mletački trgovac Jugoslovenskog dramskog pozorišta, u kojoj se Dragan Mićanović, maestralno igrajući glavnu žensku ulogu, izdvojio iz, inače, rediteljski odlično orkestrirane ansambl igre.

Šekspirolozi ističu da Porcija pripada galeriji tipičnih junakinja Šekspirovih komedija – zaljubljenih, ali preduzimljivih, energičnih i praktičnih devojaka, koje često rešavaju ceo zaplet. Ono što ostaje nejasno jeste to da li Porcija prevazilazi okvire ovog prepoznatljivog komičkog tipa, da li ima neki relevantan psihološki sadržaj koji bi mogao da je dovede, paralelno s likovima progonjenog i osvetnički strasnog Jevrejina Šajloka i setnog i netolerantnog Antonija, u središte ove velike Šekspirove drame.

BRAVUZORNO: U izuzetnoj kreaciji Dragana Mićanovića sve ove dileme se raspršuju, jer je njegova Porcija neshvatljivo bogat i slojevit lik: ona je blazirana i mušičava dok trpi mrske prosce, ustreptala i ranjiva kada se predaje voljenom Basaniju, lukava i odlučna dok se bori na sudu, smirena, superiorna i veoma opasna kad razotkriva izdaju svog dragog… U tom složenom psihološkom oblikovanju Porcijinog lika ostvaruju se i neki od najuzbudljivijih prizora predstave: recimo, scena u kojoj ona ostaje duboko poražena spoznajom da je Basanio otuđio njen poklon. Pored produbljenosti tumačenja, ova uloga se odlikuje i odličnom glumačkom tehnikom: od besprekorne artikulacije stiha do integralne postavke tela i glasa kojom se vrlo plastično, bez imalo ilustrativnosti, postavlja lik suprotnog pola. U tom pogledu, najbravuroznija je scena travestije jer Mićanović ne otkriva svoje privatno, muško telo, već sjajno glumi ženu koja glumi muškarca. Poslednje, ali ne i najmanje bitno – glumac je našao pravu meru između dramskih i komičnih aspekata lika.

Glumačko ostvarenje je nesporno, ali ipak postoji nešto, vezano za ovu ulogu, što pokreće ozbiljna pitanja: kojim koncepcijskim razlozima reditelj Egon Savin brani središnji, veoma obavezujući scenski znak svoje predstave – da ženski lik tumači muškarac? Pošto druga dva ženska lika igraju glumci odgovarajućeg pola (čitaj, glumice), to znači da nije u pitanju površna rekonstrukcija izvorne, elizabetanske teatarske konvencije, po kojoj su sve ženske likove igrali mladići. Rešenje, dakle, treba tražiti na drugoj strani.

Već na osnovu stilski potpuno pročišćenih i doslednih kostima Kristine Ignjatović, jasno je da je Egon Savin smestio radnju Mletačkog trgovca u tridesete godine XX veka. Scenografija Miodraga Tabačkog, sa nakaširanim fotografijama iz savremene Venecije, podupire ovu aktuelizaciju, ali je njeno poetičko težište, ipak, na drugoj strani: visoki zid s troja vrata i kulisama koje prikazuju ulice u perspektivi predstavlja direktnu, vrlo duhovitu parafrazu pozorišne arhitekture iz doba italijanske renesanse – konkretno, čuvenog Teatra Olimpiko iz Vićence.

Pored kostima i donekle scenografije, vremensko lociranje predstave u tridesete podupire i neki ambijent vesele (da ne kažem gej) ekstravagancije (da ne kažem dekadencije) koja je postavljena diskretno i s puno osećanja mere, što je, inače, odlika cele predstave. Ovaj ambijent se zasniva na nekoliko rediteljsko-glumačkih ostvarenja: od Salanija i Salarina koji su ovde, u decentnom i nimalo karikiranom tumačenju Pavla Pekića i Nikole Vujovića, dati kao harmoničan par feminiziranih gejeva, preko Basanija koga je Goran Šušljik sigurno postavio kao fatalnog biseksualnog žigoloa, do Antonija koga je Irfan Mensur tumačio kao otvorenog, melodramatično i komično preteranog homoseksualca. Ovakva postavka Antonijevog lika ima punu potporu u Šekspirovom delu, u prizorima melanholije kojoj se ne zna poreklo, u dirljivim oproštajima s Basanijem. Ipak, legitimnost ovog tumačenja ne može da posluži kao opravdanje za neadekvatan glumački izraz Irfana Mensura: između igranja prenaglašenog lika i prenaglašene igre postoji suštinska razlika.

ABOLIRAJUĆA INTERPRETACIJA: Najuzbudljiviji i najdublji paradoks Mletačkog trgovca, bar kada se gleda iz savremene vizure, nalazi se u tome što se u ogorčenom i bespoštednom sukobu, koji generiše radnju cele drame, nalaze dvojica ljudi koji su – jedan zbog svoje seksualne a drugi zbog svoje verske i rasne različitosti – podjednake žrtve u netolerantnom, belom, (pseudo)hrišćanskom i heteroseksualnom svetu Venecije. Rukovođen tom idejom, reditelj je hteo da, analogno Antoniju, opravda i Šajloka, da istakne njegovu ranjivost i ugroženost koje bi trebalo da objasne snažan izliv Jevrejinove surovosti. U igri Predraga Ejdusa tačno su postavljeni okviri ovakve, abolirajuće interpretacije, ali oni nisu bili ispunjeni snažnim emocijama: tako je jedan od najpotresnijih Šekspirovih monologa – "Zar Jevrejin nema oči" – koji ruši sve pretpostavke o navodnom piščevom antisemitizmu, ostao bledunjav.

Zbog izopštenosti dvojice glavnih junaka, kritika je već odavno uvidela da je srećni kraj Mletačkog trgovca nametnut, da je on prevashodno dûg konvenciji komičkog žanra. Najoštrija žanrovsko-značenjska intervencija reditelja Savina nalazi se upravo u tome što je "srećan kraj" oslikao vrlo uznemirujućim tonovima: najniži predstavnik društva, Porcijin sluga Lanselot (Goran Jeftić), pojavljuje se u uniformi italijanskog fašiste, iživljava se nad nezaštićenom Šajlokovom ćerkom Džesikom (Tanja Pjevac) i surovo izbacuje Antonija iz vile, podsećajući nas, na čak isuviše eksplicitan način, kako se uvek završava netrpeljivost prema svim oblicima različitosti.

Ipak, ovde se javlja jedna značenjska (da ne kažem ideološka) dilema: Lanselot je sada Porcijin sluga, a njena završna scena s Basanijem deluje više nego preteće. Da li to onda znači da se ona priklonila narastajućem fašizmu, da li je ona nosilac novog poretka? Ovo tumačenje bi bilo krajnje problematično (zašto se ženski princip izjednačava s fašizmom?!); jedino prihvatljivo objašnjenje jeste to da su u totalitarnim društvima i žene žrtve, jer su primorane da se bore surovim muškim sredstvima (Porcijin nastup na sudu). Ova intelektualna konstrukcija bi, da se sada vratimo na početak, bila i jedino logično objašnjnje zašto Porciju igra muškarac… Ipak, ovakvo dešifrovanje završnih scenskih znakova deluje suviše izdašno; pravilnije bi bilo zajključiti da koncept predstave nije dovoljno čvrsto utemljen. Ovo bi, ujedno, bila i jedina veća i ozbiljnija zamerka predstavi koja, po svojim umetničkim odlikama (da, teška srca, zanemarim ideologiju), izbija u sâm vrh aktuelne pozorišne produkcije i kojom JDP konačno obnavlja svoje najviše standarde… Sada kada su obnovljeni mijačevski standardi JDP-a, bilo bi vreme da se krene i u smelije i bezobraznije poduhvate, s mladim gnevnim ljudima, da bi se obnovila i pašovićevska tradicija naše ugledne teatarske kuće.