Kanonizacija Nikolaja Velimirovića
Foto: Wikipedia.org
Sporno slovo u crkvenom kalendaru
Lik Nikolaja Velimirovića još se prelama u različitim vizurama, što je dovoljan razlog da se sačeka sa njegovom sakralizacijom, ukoliko Srpska pravoslavna crkva ne želi da kanonizuje sam kult sporenja, što baš i nije u duhu sabornosti za koju se stalno zalaže
Ne bi se moglo reći da se već formirao nepregledan red onih koji bi hteli da slave Svetog Nikolaja. Onaj koga crkveni krugovi nazivaju "zlatoustim pravednikom" i "putovođom roda srpskog", a neki drugi "otvorenim antisemitom" i "pristalicom fašizma", upao je u neku vrstu začaranog kruga. Nikolaja bi, zbog njegove kontroverznosti, najpre prihvatili najortodoksniji i najpravoverniji koji čvrsto drže do crkvenih običaja, ali oni već imaju svoje slave. Da nemaju, ne bi ni bili ortodoksni. Da ih menjaju, ne bi bili tako pravoverni, jer su slave neka vrsta porodične tradicije koja se ne dovodi lako u pitanje. Ostali, ili slave slave po inerciji ili crkvene datume doživljavaju kao laicističke praznike, pa im i ne treba neko poput Nikolaja Velimirovića.
Izgleda da je novo ime u kalendaru svetih bilo najpotrebnije samoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi, koja je na Svetom arhijerejskom saboru kanonizovala ovog episkopa, računajući na pokornost prvog i ravnodušnost drugog dela pastve. Jednoglasno, za datume praznovanja i liturgijskog spomena Svetog Nikolaja uzeti su dani njegove smrti (5. ili 18. mart, zavisi da li se računa prema starom ili novom kalendaru) i prenosa njegovih zemnih ostataka iz Amerike u Srbiju (20. april ili 3. maj), tako da je SPC dobila svog sedamdeset sedmog svetitelja.
BIOGRAFIJA: Nikolaj Velimirović rođen je 23. decembra (po starom kalendaru) 1880. godine u Leliću, nedaleko od Valjeva, u porodici zemljoradnika. Obrazovanje je otpočeo u manastiru Ćelije, dok je gimnaziju završio u Valjevu. Školovao se na Bogosloviji u Beogradu gde je, prema sećanjima školskih drugova, u ranim godinama čitao dela Njegoša, Šekspira, Getea, Voltera, Igoa, Ničea, Marksa, Puškina, Tolstoja, Dostojevskog i drugih. Nakon završetka Bogoslovije radio je kao učitelj u selima pored Valjeva posle čega je, kao stipendista Crkve, studirao na Starokatoličkom fakultetu u Bernu, da bi školovanje nastavio u Nemačkoj, Engleskoj, Rusiji i Švajcarskoj. U Bernu je u dvadeset osmoj godini doktorirao teologiju, odbranivši disertaciju "Vera u Vaskrsenje Hristovo kao osnovnu dogmu Apostolske Crkve".
Prve godine prošlog veka Velimirović je proveo u Oksfordu, gde je spremao doktorat iz filozofije, dok je temu o Berklijevoj filozofiji odbranio u Ženevi. Bio je predavač na Bogosloviji "Sv. Sava" u Beogradu od 1912. do 1918. godine, da bi 1919. godine bio izabran za episkopa žičkog. Zajedno sa patrijarhom Gavrilom, njega su uhapsili Nemci 1941. Bio je zatočen u manastiru Vojlovica kod Pančeva, a potom su ga Nemci sproveli u Dahau, odakle ga je 8. maja 1945. oslobodila američka vojska. Nikolaj Velimirović ostatak života proveo je u emigraciji. Umro je u SAD 18. marta 1956. godine. Njegovi posmrtni ostaci su, na njegovu želju da bude sahranjen "tamo gde je i prvo bukvar učio", preneseni u rodno selo Lelić (12. maja 1991. g.) i položeni u crkvu posvećenu sv. Nikolaju Mirlikijskom. Pisao je mnogo o onome što može da zanima jednog teologa, a to je, bezmalo, duhovni i fizički svet koji se protezao oko njega i u njemu, i to su najmanje sporni detalji Velimirovićeve biografije, mada ni tu nije baš sve jasno.
Za jedne je on čitav Drugi svetski rat proveo u koncentracionom logoru Dahau, drugi tvrde da je tamo bio od 1944. godine, za treće on uopšte nije bio u logoru, već u nekoj vrsti deporaticije u tom gradu. Bilo kako bilo, episkop ohridski i žički bio je prinuđen da sedi neko vreme u Dahauu i gleda kroz neko okno, odakle je slao "poruke srpskom narodu", kako je to napomenuo u podnaslovu knjige Kroz tamnički prozor. U tom delu se mogu sresti najsumorniji prizori: "Univerzitetska Evropa je istucala svoga Boga u stupi i razbila u bezbrojne atome, protone i elektrone od kojih se jedva noge mogu očistiti. Da li ste sa Evropom ili svojim narodom? Ako kažete da ste sa Evropom onda se brzo lečite da ne bi zarazili svoj narod…", pisao je tih ratnih godina "raspevana lira" Nikolaj Velimirović, tvrdeći da su "evropski narodi pod prokletstvom božijim jer oni nisu više narodi nego jazavci… dvonogi majmuni… zverovi a ne ljudi… Evropski intelektuizirani čovek napravio je ugovor sa đavolom… Evropa je jeres… A ti Srbijo, kuda si pošla za Evropom? Ti nikada nisi išla njenim putem i nikada za njom. Nazad, na svoje, ako hoćeš da se spaseš i živiš…"
Nikolaj Velimirović je na istom mestu primetio da je "kultura nula ispod jedinice". "Jevreji i njihov otac đavo", piše onaj koga Srpska pravoslavna crkva naziva arhipastirom, "uspeli su laganim dugotrajnim trovanjem duha i srca evropskog čovečanstva da ovo odvrate od pravog bogopoštovanja i privuku na poklonjenje idolu kulture… dim, prah, blato, mutljag… glupačka ništarija…"
EVROPA, KUPATILO, JEVREJI: "Pronalasci evropski doveli su", prema mišljenju onoga ko je nedavno proglašen svetim, "čovečanstvo na obronak propasti, doveli ga u duhovni mrak i u mračnu kvarež kakva se ne pamti u istoriji čovečanstva. Jer sve svoje pronalaske Evropa je uperila protiv Hrista; da li po svome sopstvenom krivoumlju ili po nagovoru Jevreja, ne znamo", piše Velimirović, nabrajujući potom među pronalascima teleskop, mikroskop, železnicu, parnu fabriku, mašine za plivanje pod vodom, za letenje u vazduhu…
Vladici nisu bile previše drage ni druge civlizacijske tekovine: "Revnost za čistoćom postala je manijom za čistoćom. No nažalost, i ovde je Čivutin umešan… Vodovod, vodovod, vodovod. Kupatila, kupatila, kupatila! Čistoće, čistoće, čistoće! I svi klonuše od umora perući se i čisteći se spolja…"
Prema mišljenjima njegovih kritičara, Velimirović je ispisao neke od najžešćih stranica u istoriji modernog antisemitizma: "Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista razapeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam i sveopštu revoluciju, i kapitalizam i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola. I to je sve u nameri da Hrista ponize, da Hrista ponište, i da na presto Hristov stave svog jevrejskog mesiju, ne znajući ni dan danas da je to sam Satana, koji je otac njihov i koji ih je zauzdao svojom uzdom i bičeva ih svojim bičem… Ali je za čuđenje, da su se Evropejci, kršteni i miropomazani, potpuno predali Židovima tako da židovskom glavom misle, židovske programe primaju, židovsko hristoborstvo usvajaju, židovske laži kao istine primaju, židovska gesla kao svoja primaju, po židovskom putu hode i židovskim ciljevima služe… Ali najvažnije je kako je hrišćanska Evropa postala sluškinja Židova i kako je otpala od Oca svetlosti i priznala đavola za svoga Oca u svima mislima i delima svojim…" To sve je Velimirović uspeo da izgovori na jednom mestu, u jednoj knjizi. Ako neko želi da mu progleda kroz prste, to delo je objavljeno tek posle njegove smrti 1985. u Hilmansiru u Nemačkoj.
Među hiljadama stranica koje je Velimirović napisao ima mnogo bogougodnijih misli, ali i u drugim tekstovima povremeno provejava ton nečega što bi izmamilo zabrinut uzdah i onog prognanika koji je jeftino proćerdao svoju anđeosku smernost. Čak i da se Velimirovićevo netelesno biće vinulo do sakralnih visina o čemu je teško prosuđivati racionalnim razlozima (u smislu Tertulijanove parafraze Credo quia absurdum, ako nekoga to uopšte zanima na ovakvom mestu), njega zemaljska biografija vuče natrag u prostorno-vremenske koordinate onoga što je govorio i radio. Bilo je tu reči i dela kojih se ne bi postidela nijedna religija, ali i beleške iz Dahaua ostaju, neumitno.
Osim toga, Srpska pravoslavna crkva je prihvatila za sveca nekoga ko je pred Drugi svetski rat veličao Adolfa Hitlera, jer je radio na "stvaranju nacionalne crkve u Nemačkoj", što je sveti Sava "svršio… pre 700 godina", bio duhovni inspirator Ljotićevog pokreta, zagovarao antievropska osećanja i širio antisemitizam, čime su prekršena elementarna načela morala, da se ne ide do kanonskih pravila Crkve. O njima su već dosta govorili teolozi poput Nikodima Milaša u Crkvenom pravu, tako da nije lako dovesti u vezu zahtev da se "jedno lice odlikovalo u svemu i svagda uzoritom svetinjom života", da su ga "svagda ukrašavale sve hrišćanske vrline i njegova dela bila takva da su pokazivala težnju da se približe idealu svetinje, i svagda služila za uzor ljubavi i pobožnosti", da su "crte proroštva i čudotvorstva kod tog lica bile, ili je njegovo telo posle smrti davalo znake svetiteljstva", sa onim što je govorio i radio Nikolaj Velimirović.
Koliko god kanonizacija svetitelja bila pravo Svetog arhijerejskog sabora, toliko najviša crkvena tela moraju da poštuju one kojima Crkva pripada. Za razliku od Rimokatoličke crkve koja svece proglašava administrativnim putem, Srpska pravoslavna crkva uvek je potvrđivala kultove svetih koji su prethodno zaživeli u narodu. Zbog toga ni sam sveti Sava, na primer, nije službeno kanonizovan, ali je postojala opšta saglasnost oko njegovog dela.
Lik Nikolaja Velimirovića još se prelama u različitim vizurama, što je dovoljan razlog da se sačeka sa njegovom sakralizacijom, ukoliko Srpska pravoslavna crkva ne želi da kanonizuje sam kult sporenja, što baš i nije u duhu sabornosti za koju se stalno zalaže. Duh polemosa i tako više spada u dijalektički rejon onog gospodina sa bradom, kome tek što su videli leđa.
Hrišćanstvo: Kako postati svetac
U samo jednom danu, kad je kanonizirao 118 vijetnamskih mučenika, papa Wojtyla je za polovinu premašio ukupan broj svetaca Srpske pravoslavne crkve u osam stoljeća
Prve nedjelje u maju 1999. papa Ivan Pavao II ponovo je tražio da se prekine bombardiranje Jugoslavije i beatificirao kapucina Pija, koji je još za života u svoju crkvu u talijanskoj provinciji privlačio tisuće ljudi. Crkvena hijerarhija, koja ga je smatrala šarlatanom, bila mu je zabranila obavljanje svećeničkih poslova, ali ga je papa ipak uzdigao u blaženika tj. lokalnog sveca. To što je otac Pio postao blaženik usprkos toga što je ljutio papu Ivana XXIII, što ga je Crkva žestoko osporavala, što je zbunjivao i Agostina Gemellija, liječnika i psihijatra po kome je nazvana bolnica u kojoj se liječi papa itd. zorno pokazuje presudan utjecaj rimskog biskupa u izboru onih koji će se uzdići do časti oltara. Uostalom, katolički "inokosni poslovni organ" odlučuje i o tome tko će biti biskup i u najzabitijoj dijecezi. U ovom je slučaju papa Wojtyla igrao na sigurno: Pija je upoznao za svog studija u Rimu, a i slušao je "glas naroda". A svake godine u crkvu i samostan gdje je služio padre Pijo dolazi sedam milijuna hodočasnika. Na grob redovnika koji je imao stigme (kristovske rane) te, tvrde svjedoci, oko sebe širio cvjetne mirise, uspješno proricao i imao dar pojavljivanja na više mjesta istodobno, dolazi više ljudi nego u marijanska svetišta Lurd i Međugorje, ili pak u Meku! Na rimsko proglašenje blaženim došlo je oko 500.000 ljudi – više nego na ijedno drugo proglašenje blaženika ili sveca, tako da se ceremonija morala, prvi put u povijesti, održati na dva trga.
U proglašenju blaženika i svetaca papi pomaže cijelo "ministarstvo" Svete stolice – Kongregacija za svetačke kauze (slučajeve). Proces počinje u biskupiji gdje je kandidat tj. "sluga Božji" rođen ili djelovao, a kad se "prorešeta" na toj razini, predmet prelazi u Vatikan. I tu postoje "đavolji advokati", zaduženi da "obaraju" kandidata. Na kraju odlučuje papa. Sadašnji rimski prvosvećenik nije samo najveći putnik (posjet Hrvatskoj njegovo je 100. putovanje izvan Italije), nego i najveći kanonizator. Otkad su kanonizacije strože uređene, odnosno od kraja XVI stoljeća, proglašeno je nešto manje od 300 svetaca, a Ivan Pavao II, ustoličen 1978. godine, prebacio je tu brojku. Do ovoga pape, rekorder je bio Pio XII, koji je u 19 godina proglasio 33 sveca. Ili, samo u prvih 20 godina pontifikata papa je proglasio više od 800 blaženika (među kojima su bili i Rom Ceferino Jimenez Malla i Hrvat Alojzije Stepinac), a svi ostali pape koji su vladali u XX stoljeću proglasili su 79 blaženika. Talijanski mediji često kritiziraju papu da, blago kazano, prevelikodušno proglašava svece, a kardinal Silvio Oddi – istina, kad je već bio u mirovini – u svojoj je knjizi Nježni pas čuvar Vatikan proglasio "pravom tvornicom svetaca". Za veću strogost se svojedobno zalagao i Joseph Ratzinger, predstojnik Kongregacije za nauk vjere, dakle, apin najbliži suradnik.
U samo jednom danu, kad je kanonizirao 118 vijetnamskih mučenika, papa Wojtyla je za polovinu premašio ukupan broj svetaca Srpske pravoslavne crkve u osam stoljeća, od kanonizacije Simenona Mirotočivog (Stefana Nemanje). Naime, danas je na popisu srpskih svetitelja 77 imena, uključujući Nikolaja (Velimirovića), te grupu žrtava ustaškog i komunističkog režima, koji su kanonizirani 2000. godine. Među srpskim svecima je 29 arhijereja, 21 kralj, knez ili neki drugi velmoža… i samo šest žena (tzv. plemenita roda). U pravoslavnim se crkvama kanonizacije obavljaju na temelju istih načela, jedino što se osim stradanja za vjeru ističe i "za otačastvo", te što procesuiranje nije do tančine organizirano kao u Katoličkoj crkvi. Da bi netko ušao u svetački korpus, treba biti "na glasu svetosti", tj. potrebno je da ga vjernici kao sveca poštuju, ako može, još za života. Istina, patrijarha Pavla (Stojčevića) nazivaju "svetac koji hoda", ali je ipak bilo koliko neuko toliko i neukusno da ga se, polovinom prošlog desetljeća, predlaže za sveca, kao da je već umro. Pa nije srpski patrijarh Desanka Maksimović da mu se gradi spomenik još za života.
Uz izražavanje velepoštovanja kandidatu – koje su vladika Amfilohije (Radović), šabačko-valjevski časopis "Glas crkve" i mnogi drugi prema Nikolaju otvoreno iskazivali od polovine osamdesetih godina XX stoljeća i tituliranjem "prvoga do sv. Save" kao da je već svetac – nužno je uputiti prijedlog Svetom arhijerejskom saboru, koji i posebnom liturgijom koju služe svi arhijereji ozvaničuje u vjernika već stvoren kult. Pojednostavljeno, kandidat za sveca mora biti podvižnik za života i čudotvorac nakon smrti. SPC za čuda priznaje pojavljivanje svetog mira i sa papirnih kopija ikona, čudnovata izlječenja posle molitava "zastupniku pred Bogom" i druge znakove za koje ne postoje standardna objašnjenja. Naravno, tim znacima treba pristupati vrlo oprezno. Neposredni povod za kanonizaciju Ivana Maciasa, koji je umro 1645. a katoličkim svecem proglašen 1975. godine, bilo je "hranjivo čudo". Naime, 1949. je neka žena, koja je za 50 djece u sirotištu imala nedovoljno hrane, malo riže stavila na vatru i zavapila u pomoć tom blaženiku. I riža je počela kuhati tako da je, kako ju je vadila, bilo sve više! Došlo je stotinu suseljana i nakon četiri sata, kad su se svi najeli, čudo je (ne)stalo. Znanstvenici to nisu mogli objasniti i Ivan više nije bio "samo" blaženik nego je postao svetac. A na papinu odluku da beatificira o. Pija možda je presudno utjecalo to što je mladi Wojtyla bio zamolio čudotvornog kapucina da se pomoli za ozdravljenje Wande Poltawske, majke četvoro djece, oboljele od raka. Ona je doista i ozdravila – prije operacije. Među ostalim, iz sastava uvrštenih u svetačke reprezentacije može se iščitati što crkvene strukture nude kao službene uzore vjerničkoj zajednici danas i sutra, te što poručuju susjedima, kao i ideološkim ili političkim protivnicima. Na primjer, među onima koje je papa smatrao vrijednima neba je i opatica koja je u samostanu skrivala partizane, ali je mnogo više žrtava španjolskog građanskog rata, u kojem je Crkva ipak bila stub frankizma. Ili, kako tumačiti što bi blaženikom mogao postati i posljednji austrijski car Karlo, koji je, među ostalim, bio i hrvatski kralj i grof kotorski? Naime, nedavno mu je Kongregacija za svetačke kauze priznala "junački stupanj kršćanskih kreposti". Austrougarski monarh bio je "primjeran kršćanin, suprug, otac i suveren", smatra Vatikan. A povijest? Dosta je sporova izazvala i beatifikacija Pija IX (papa od 1846. do 1878): optuživan je za antisemitizam i za protivljenje ujedinjenju Italije. Beatificiran je zajedno s papom Ivanom XXIII Dobrim, "ocem" Drugog vatikanskog koncila. Ugledni religijski novinar dr Inoslav Bešker u osvrtu "Sveti Nikolaj mrzitelj", objavljenom u zagrebačkom "Jutarnjem listu", piše: "Palit će se svijeće onome tko smatra zlotvorima i katolike i inovjerce, dok se s katoličke strane pale svijeće pred blaženikom koji je smatrao da bi svi problemi bili riješeni kad bi se pravoslavni vratili u krilo katolištva. Sve to je crkvama manje važno pred činjenicom da su ti svetitelji bili mučenici, žrtve bezbožnih komunista. A međusobna kršćanska mržnja manje je bitna – ili je možda dobrodošla da njezinim plamenom jače svijetle aureole." I sa hrvatske i sa srpske strane čut će se isto: sablazan je uspoređivati Nikolaja i Stepinca. Najmanje problema sa svecima imaju protestanti, treća velika "grana" kršćanstva. Naime, oni ih uopće ne časte. Protestanti naučavaju da je Isus Krist jedini "posrednik" između ljudi i Boga Oca, odnosno ne priznaju pravoslavnu i katoličku razliku između klanjanja (grč. latreia), koje pripada Bogu, i čtovanja (grč. proskynesis), koje se može iskazivati Božjim stvorenjima, dakle i svecima. Sveci se prepoznaju po simbolima. Primjerice, i na Istoku i na Zapadu za popularnog Sv. Nikolu, koji je glavni zaštitnik Rusije, te zaštitnik pomoraca, male djece itd., slikaju se tri kese sa zlatnicima (ili kugle), kao spomen na njegovo dobročinstvo (djevojkama nabavio miraz). Franjevac Antun Padovanski, koji se posebno zaziva za pronalaženje izgubljenih stvari, umro je 1231. a već je 1232. proglašen svecem. Po novijim propisima, mora proći barem pet godina od kraja zemaljskog života prije pokretanja procesa za beatifikaciju, ali papa Ivan Pavao II odredio je da u slučaju majke Tereze (Agnes Gonxa Bojaxhiu) proces može početi samo godinu i pol dana nakon smrti. S druge strane, rokovi su neograničeni. Tako je, rečimo, Teodor Vršaki među srpske svetitelje uvršten 400 godina nakon mučeničke smrti 1594. godine. Dakle, reklo bi se da ima nade da i netko iz našeg vremena jednom postane svetac…
Mirko Vid Mlakar
Mirko Đorđević, publicista: Svetitelj naših deoba
"Sa kanonizacijom se požurilo. Sporovi oko vladike Nikolaja nisu prestali, nisu se sagledale sve mane i vrline njegova lika i dela, a još se raspravlja da li je on svetac ili zločinac"
Dugo je poživeo vladika Nikolaj, umro je 18. marta 1956. godine u Americi. Dva puta se vraćao iz zaborava u zemlju – još 1985. kao propovednik i ideolog još jednom razbuđenog srpskog nacionalizma posle sloma komunizma, pa 1991. godine kada su njegove mošti vraćene u zemlju, i sada odavde 24. maja pravo u sabor Srba svetitelja u prostorima nebeske Srbije.
A sporovi ne prestaju i on u saboru svetitelja pod oreolom stoji i ostaje kao kamen spoticanja.
"Izvoli se Duhu Svetome i nama", to su reči kojim se objavljuju saborske odluke – i kontroverzni Nikolaj Velimirović je upisan u azbučnik Srba svetitelja. Niko razuman to pravo Crkvi ne može sporiti – ljudi su slobodni da se mole "svome" svetitelju. Što se hrišćana tiče, oni još nešto znaju. Naime, na epiklezi – to je mistični čin zazivanja Duha Svetoga – nije zatajio Duh Sveti, ali se sa kanonizacijom požurilo. Sporovi oko vladike Nikolaja nisu prestali, rasprave su sve žučnije. Ništa čudno. Bio je svetitelj u žiži najkrupnijih zbivanja, i do danas je ostao predmet sporova. Zatvorenik iz logora Dahau – proveo je u logoru kratko vreme – Nikolaj se svakojako, politički kolebao. Ali do maja 1945. ostao je gorljivi nacionalista, tada je sročio himnu D. Ljotiću za koga je verovao da "molitvom nebesa otvara". Nije on bio jedini u tome. A još se raspravlja je li on svetac ili zločinac. Sada je jasno da je svetac, jer to je saborska odluka, a zločinac on nikada nije bio. Nijednog dokaza za to nema. Ipak, nije trebalo hitati s kanonizacijom. Još se nisu sagledale sve mane i vrline njegova lika i dela. Sve ostalo znamo, sve je rečeno, sve je ko zna koji put citirano. Začudo, do dijaloga i normalne rasprave malo je kome stalo. Ili ga neodmereno veličaju ili ga poriču. Neki hoće – njih je dosta u Crnogorsko-primorskoj mitropoliji – da on bude nedodirljiv. I to loše čine i agresivno nameću, neki pak da ga odbace. Najgore je počelo – sve se meri nekim političkim aršinom. Jedini način je normalna kritička rasprava, ali to ne ide. Još gore će biti – a to se odavno događa – ako od Nikolaja naprave konzervativni obrazac po meri naše palanačke, sužene svesti. Ostaće kamen spoticanja, i međaš novih deoba. I brana našem otvaranju za svet, za – po definiciji – pluralni kulturni obrazac. A svetitelji sabiraju a ne dele, sabiraju u istini i na istini. Stoga je rasprava i nužna. Da pokaže ono vredno i da se omeđi od sužene palanačke i parohijalne svesti.
Da li će ta rasprava početi, još je rano reći. Ali da bi trebalo tako da bude, u to sumnje nema.
Jedno je kanonizacija i to službena, što nije inače praksa Pravoslavne crkve, a drugo je mislilac o kome tek treba otvoriti raspravu. Može se dogoditi da on ostane simbol pobede palanačkog uma nad onim što je čisto i svetlo Jovanovo hrišćanstvo u kojem se traži i nalazi bitna crta identiteta brojnih naroda nove ujedinjene Evrope koja se napokon gradi kao naš zajednički dom. Ta Evropa disaće na "oba plućna krila", kako se metaforično imenuju pravoslavlje i katolicizam. Konzervativni obrazac koji Nikolaj uglavnom oličava može postati smetnja na putu ka Evropi.
Nikolaj je za života plaćao dug svom vremenu i mi ćemo taj dug plaćati i sa Nikolajem i bez njega. Drugim rečima, njegovo delo tek treba oceniti.
Ljubomir Ranković, urednik "Glasa crkve": Pred izazovima vremena
"Delo svetog vladike Nikolaja zahteva objektivnu i svestranu procenu i ocenu. Svetiteljski oreol ne znači bezgrešnost. Međutim, ocena ličnosti i dela Vladičinog, moraju biti lišeni predrasuda i površnosti"
"Ono što je u srednjem veku učinio za Srbiju sveti Sava pred inostranstvom, to je u Prvom svetskom ratu učinio Nikolaj pred Anglosaksoncima", zapisao je svojevremeno prof. Mihailo Pupin, ocenjujući misiju jeromonaha Nikolaja u Engleskoj i Americi u toku Prvog svetskog rata. To je bilo prvo poređenje sa Svetim Savom. Svi potonji tekstovi o vladici Nikolaju uglednih duhovnika, teologa, književnika i vladičinih biografa ne propuštaju da koriste ovu komparaciju slavnog naučnika.
Mudri i razboriti narodi nastoje da svestrano prouče i osvetle ličnost i stvaralaštvo svojih velikih ljudi, kako bi njihov ugled i primer iskoristili za uzor generacijama koje dolaze. Vladika Nikolaj Velimirović ceo jedan vek uživa u srpskom narodu ogroman ugled i neprikosnoven autoritet. Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve, ovih dana, upisao je svetog vladiku Nikolaja u kalendar Svetih svete Pravoslavne crkve, kao 77. srpskog svetitelja. Sabor je ovom odlukom potvrdio ono što srpska narodna duša oseća već decenijama.
Sveti vladika Nikolaj, kao i svi veliki oci Crkve u prošlosti, bio je veliki duhovni reformator. Sve što je uradio i napisao bilo je u službi velike duhovne obnove srpskog naroda. U vremenu reformskih napora celoga društva danas, duhovna, moralna i kulturna obnova moraju biti temelj svake druge obnove. Ličnost i delo vladike Nikolaja u tim naporima mogu biti neprocenjivi.
Vratiti našu zemlju i narod u evropske i svetske tokove i integracije, harmonizovati kulturni, duhovni, politički i ekonomski sistem sa modernim državama i narodima sveta, prioritetni su zadaci svih odgovornih institucija u našem narodu. I u ovom važnom nacionalnom zadatku, primer i ogroman ugled i autoritet svetog vladike Nikolaja je dragocen. Pre svega, on je u istinskom i prosvećenom smislu bio najveći kosmopolita u novijoj srpskoj istoriji. Školovao se na starokatoličkom univerzitetu u Švajcarskoj. Doktorirao je u Ženevi i Oksfordu. Preduzimao studijska i poklonička putovanja širom Rusije, Grčke, Palestine, Bliskog i Dalekog istoka. Putovao po multinacionalnoj i multiverskoj Americi, prijateljevao s visokim predstavnicima, sveštenstvom i narodom brojnih hrišćanskih i nehrišćanskih konfesija i vera. Poštovao ih i voleo istinskim hrišćanskim čovekoljubljem, bio voljen i poštovan od njih. Prateći i ceneći njegov rad, znameniti Kolumbija univerzitet u Njujorku 1946. godine dodelio je vladici Nikolaju zvanje počasnog doktora za: "Pokazano milosrđe, svetost i ogromnu moralnu snagu". Od Srba je još samo Mihailo Pupin dobio ovo visoko priznanje. Povodom smrti vladičine, Američki kongres uputio je saučešće srpskom narodu: "Zbog gubitka ovog velikog duhovnog vođe i dostojnog sina i saveznika u dva svetska rata".
Sveti vladika Nikolaj bio je radikalni crkveni reformator. On je izraziti antiklerikalac. Zalagao se za što veće učešće naroda u životu crkve. Kao u prvim hrišćanskim vremenima. Onima koji su ga kritikovali poručio je: "Pazite, da bacajući se kamenom na pobožni i prosti narod u crkvi, ne pogodite Gospoda Hrista." Zato je bio omiljen u širokim narodnim slojevima, a osporavan u klerikalnim krugovima do danas.
Delo svetog vladike Nikolaja zahteva objektivnu i svestranu procenu i ocenu. Svetiteljski oreol ne znači bezgrešnost. Međutim, ocena ličnosti i dela vladičinog moraju biti lišeni predrasuda i površnosti. Njegova ličnost i delo zahtevaju da budu sagledani celovito i ocenjeni uzimajući u obzir istorijske uslove i okolnosti.
Vladika Nikolaj nije bio konzervativac. Naprotiv, bio je prosvećeni demokrata. Iako je bio monarhista, njegov monarhizam bio je evropski. Otvoreno je kritikovao šestojanuarsku diktaturu kralja Aleksandra, zbog čega je došao u sukob sa krunom i postao neomiljen kod kraljevskog doma. Bio je i antikomunista. Komunistička propaganda pripisivala mu je pripadništvo ljotićevcima, simpatije Hitlera, antisemitizam, izdaju itd. Hteli su time da umanje njegov ogroman ugled i autoritet u narodu. Eho tih optužbi odjekuje i danas u anticrkvenim krugovima. Nameće se logično pitanje: zar je mogao izraziti dvadesetsedmomartovac biti simpatizer Dimitrija Ljotića, poznatog protivnika puča i 27. marta. Zajedno sa patrijarhom Gavrilom proveo je ceo rat kao rob, pod nemačkom stražom i završio u najzloglasnijem Hitlerovom logoru Dahau. Lično je Hitler izdao naređenje da se ova dvojica srpskih jerarha uhapse. Istina, pred rat, u jednom svom predavanju na Kolarcu, odgovarajući levičarima koji su hvalili Hitlera što nastoji da Katoličku crkvu u Nemačkoj odvoji od Vatikana, nazivajući ga genijem i herojem, vladika je poručio da je taj podvig sveti Sava uradio pre više vekova. Treba znati da je u to vreme Hitler bio ličnost o kojoj se u svetu sa simpatijama govorilo, zbog velikih uspeha Nemačke. Od Nobelovog komiteta i od brojnih međunarodnih institucija predložen je i za Nobelovu nagradu.
Neosnovane su optužbe za antisemitizam. U svom sirotištu u Bitolju, vladika je primao sirotu decu muslimana, Cigana, Albanaca, Turaka i Jevreja. Bogati trgovci Jevreji između ratova pomagali su vladiku u štampanju njegovih knjiga i obnovi manastira. Ela Trifunović Najhaus, Jevrejka iz Beograda, povodom optužbi za antisemitizam, uputila je pismo Svetom sinodu 2001. godine u kome svedoči kako je nju i njenu majku vladika Nikolaj obukao u monašku odeću i sakrio u jednom ženskom manastiru svoje eparhije, rizikujući život. U knjizi Kroz tamnički prozor on, istina, kritikuje Jevreje, ali, pre svega, za njihovo uporno hristoborstvo koje su nametali Evropi i njenoj kulturi. Njegov "antisemitizam" je biblijski, teološki, kakav susrećemo u celom Svetom pismu Starog i Novog zaveta. Međutim, celo vladičino stvaralaštvo svedoči o bezgraničnoj hrišćanskoj ljubavi prema svakom čoveku i vasceloj Božjoj tvorevini. Reči o Svečoveku su iskrena ispovest njegove hrišćanske duše i slika njegovog odnosa i stava prema čoveku i svetu.
