Režija Dejan Mijač; igraju: Radoje Čupić, Boris Isaković, Vladislav Kaćanski i dr.; Srpsko narodno pozorište, Novi Sad

Dans makabr – to je prva, a i poslednja asocijacija koju pokreće predstava Ravangrad Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada. Naime, predstava se otvara i zatvara raskošnim valcerom (u njemu učestvuje ceo ansambl sastavljen od tridesetak glumaca), koji bi bio samo spektakularan prizor za dočaravanje salonskog ambijenta da u sebi ne sadrži jednu neobičnost, čiji je prizvuk veoma zlokoban – svi akteri plešu sami… Zlokobni prizvuk ovih graničnih prizora pronalazi punu potvrdu u opštem tonu predstave koji se vrlo postepeno i diskretno razvija od vesele i frivolne salonske atmosfere do mračnog, sumornog i krajnje uznemirujućeg štimunga. Reditelj Dejan Mijač brižljivo razvija ovakvu scensku partituru (muzičke metafore su najadekvatnija šifra Mijačevog načina mišljenja) i tim postupkom precizno artikuliše namere teksta Đorđa Lebovića koje se svode na beskompromisnu demistifikaciju jednog sveta.

Koji je to svet? Ovo pitanje do kraja ostaje otvoreno jer ni pisac ni reditelj na njega nisu želeli da daju nedvosmislen odgovor. Na prvi pogled sve je vrlo jasno: pisac smešta radnju u milje vojvođanskog građanstva s kraja XIX veka (ili, još preciznije, radnja se dešava u velikom bačkom gradu uoči dočeka 1900. godine). Taj vremensko-prostorni okvir zadržan je i u predstavi: kostimi Jelene Stokuće su blago stilizovana varijanta odeće iz one epohe, dok se scenografija Vladislava Lalickog svodi na enterijer stilizovan u duhu ondašnje savremene umetnosti, umetnosti secesije, što je ostvareno korišćenjem omiljenih secesijskih ornamenata i omiljenih secesijskih tehnika, kao što su vitraž i mozaik.

U ovom konkretnom miljeu, Lebović razvija dramski kolaž (ili dramsku panoramu, kako je sâm naziva), sastavljenu od parčića velikog broja pojedinačnih životnih sudbina, vešto povezanih i isprepletanih u dramskoj situaciji proslave koja tokom komada varira u različitim oblicima (doček Nove godine, lovačko poselo, porodična slava i sl.). Sve ove svečarske situacije, tipične za vojvođansko građanstvo onog vremena, služe piscu da bi iza privida građanske veselosti, otmenosti, dokonosti i frivolnosti otkrio mračne i surove panonske instinkte koji se, kao što ćemo kasnije videti, mogu podići i na viši, opštenacionalni, pa i opšteljudski nivo.

Konkretno, ti Lebovićevi svečari su zločinački zavodnici, surovi očevi, varoške lude, nemoralni političari, malograđanski roditelji, nezadovoljene i lude supruge, palanački spletkaroši, razočarani intelektualci, beskrupulozne gazde… Pored toga što otkriva čovekove individualne mrakove, ovakva organizacija likova ukazuje i na različite društvene sukobe – one ne relaciji građani–paori, Vojvođani–Srbijanci, intelektualci–političari/gazde, oni koji su otišli¤–oni koji su ostali… Ono što je posebno zanimljivo i značajno jeste to da ova sveobuhvatna demistifikacija, koja se zasniva na pesimističkoj misli o istorijskoj nemoći jednog sveta, nije sprovedena mladalački ostrašćeno već, naprotiv, starački smireno, rezignirano, gotovo vedro… Veća zamerka bila bi ta da je ovaj značenjski sloj, koji se jasno probija kroz neobavezne situacije raznih fešti, nepotrebno naglašen nekim isuviše direktnim, moralizatorski i rezonerski intoniranim tiradama.

Željeno smenjivanje svetlog i mračnog, veselog i sumornog, površnog i dubinskog, reditelj Dejan Mijač postigao je putem odlične, i dramski i stilski dosledne orkestracije glumačke igre. Mogućno je da je upravo ovakva rediteljska orkestracija, više nego sama drama, stvorila onaj utisak neumoljivog pesimizma prikrivenog iza vedrog i frivolnog osmeha (čini se da je reditelj još suroviji od pisca, ako je to moguće). Taj efekat reditelj je postigao putem groteskne stilizacije većine likova, stilizacije koja ne potiskuje uznemirujuće dramske akcente nego ih, naprotiv, priprema i omogućava.

Iz kataloga ovih odlično postavljenih grotesknih figura treba izdvojiti ljigavu i zlu ogovarušu Odobaškog (Aleksandar Gajin), malograđanski mlakog i malograđanski surovog Milina (Vladislav Kaćanski), razočaranog palanačkog "vilozofa" doktora Bikara (Boris Isaković) i, pre svih drugih, prostog, pritvornog i narodski pragmatičnog gazdu Malogajskog iz koga, u sjajnoj sceni sa sinom, izbija neverovatna seljačka surovost (izuzetno ostvarenje Radoja Čupića). Doduše, ima i nekih slučajeva u kojima je groteska bila prenaglašena, tako da je mutirala u nerazgovetnu i bezopasnu karikaturu – Vladislava u tumačenju Slavice Bajčete i, prevashodno, Lujza Mikošič u tumačenju Ljubice Rakić… Iako je, u odnosu na tekst, Mijač zaoštrio većinu likova u pravcu groteske, ipak su neki likovi planski postavljeni u drugom tonalitetu; prevashodno mislimo na odlučnog, surovog i nimalo smešnog Dušana Malogajskog u tumačenju Vladimira Tintora i narodski okretnu, veselu, pametnu i čednu Bulku, devojku koja naslućuje svoju skoru propast, u odličnom tumačenju Tanje Pjevac.

Na kraju se treba vratiti na početno pitanje – koji je ovo svet? Iako reditelj zadržava konture izvornog piščevog miljea, iako dramaturški postupak predviđa izdvojeni lik Srbijanca Jovanče koji označava pogled sa strane na ovaj svet (mladi Dejan Sredojević uspešno se nosio sa teškim zadatkom tumačenja "vezivnog lika"), bilo bi pogrešno zaključiti da se ova drama i predstava svode samo na demistifikaciju vojvođanskog građanstva iz onog doba. One imaju i to značenje, ali se mogu tumačiti i kao vrlo aktuelna osuda "istorijske nemoći" srpskog naroda, ali i svakog drugog naroda ili neke zatvorene i klaustrofobične zajednice.

Poslednje, ali ne i najmanje važno: završnom pozitivnom utisku o ovoj predstavi, čija se vrednost postepeno otkriva, doprinosi i odlična muzika Zorana Erića. Mijačevu scensku kompoziciju dramaturški podupire Erićeva muzička kompozicija koja artikuliše sve dramske i emocionalne tokove predstave – od veselo-salonskih, preko elegičnih do naglašeno dramskih. Posebno se izdvaja deo vezan za scenu silovanja: pored nesumnjivog dramskog naboja, on ima i neki simbolistički sumoran ton, kao i vrlo moderan muzički izraz.