Nezavisno od glavne domaće političke teme i problemima – konstituisanja nove države/saveza između Srbije i Crne Gore – pitanje koje ima mnogo duži politički staž jeste nedoumica oko nacionalnog (ne)određenja države Srbije. Postojeći republički ustav, kao i većina u međuvremenu predloženih novih ustavnih projekata koji su iznele različite nevladine organizacije, kao i jedna uticajna partija (DSS), koncentrišu se na tzv. građansko određenje države. Prema predlagačima, takvo određenje supstancijalnog karaktera države Srbije u načelu eliminiše mogućnosti nastanka nacionalističko-šovinističkih institucija i zakona, obezbeđuje zaštitu prava nacionalnih manjina i svih građana ponaosob, i najzad, najnoviji argument – olakšava budući pristup Evropskoj uniji.

Na prvi pogled navedeni ciljevi zahtevaju upravo takav, "građanistički" pristup i on se (samo)predstavlja kao neka vrsta idealnog sredstva za približavanje "ovdašnjih prostora" liberalnim institucijama (ujedinjene) Evrope i njenoj političkoj kulturi koji slovi za merodavnog sudiju u svim savremenim ideološkim sukobima. Na tragu datog mišljenja, svi drugi, odnosno drugačiji ustavni predlozi koji se zalažu za jasno definisanje Srbije kao nacionalne države, proglašavaju se u najboljem slučaju za "konzervativna" i "davno prevaziđena" "devetnaestovekovna" shvatanja o naciji i državnom suverenitetu, dok se mnogo češće navode optužbe za neki od oblika šovinizma, a nisu retke ni one kritike koje spočitavaju "rasizam", čak i "aparthejd" zagovornicima nacionalne države. Nevolje sa tim i takvim zaključcima potiču usled karakteristične pojmovne zbrke koju je izazvalo najpre krhko građansko društvo Kraljevine Srbije, zatim pijemontsko jugoslovenstvo dinastije Krađorđevića i dobrog dela srpskih intelektualaca s početka XX veka, komunistička ideologija internacionalizma, i najzad – udvornička politička korektnost nove političke elite, i to u veoma šarolikom ideološkom spektru. Rečeni politički projekti i akteri, usled specifičnih istorijskih okolnosti tek delimično konstituisanog građanskog društva u nas, uspeli su da razdvoje nerazdvojivo, a spoje nespojivo. Stoga ćemo u prvom delu teksta u grubim crtama prikazati gde vidimo suštinu domaćih nedoumica po pitanju nacionalno – građansko, da bismo u drugom delu izložili argumente u korist nedvosmislenog nacionalnog određenja Srbije – nezavisno od njenog statusa u budućoj zajednici sa Crnom Gorom.

I

Temelj svih nesporazuma u pogledu nacije i nacionalnog jeste njihovo definisanje. Možda je zato najbolje najpre odrediti sadržaj i domete pojma nacionalnog identiteta, da bi se onda sa više argumentativne strogoće govorilo o naciji i/ili nacionalizmu, kao i o nacionalnoj državi.

Odavno je postalo notorno mesto kulturnih i socio-antropoloških studija da je nacionalni identitet najobuhvatniji i najsloženiji oblik kolektivnog identiteta u moderno doba. Njegova funkcija jeste iznalaženje emocionalnih sadržaja i kulturnog okvira za političko delovanje modernog individuuma u svetu koji je poništio ili radikalno preobrazio tradicionalne oblike društvenosti. Ostavljajući ovde spor oko nastanka nacija (da li su one "konstrukt" ili "prirodni" nastavak etnosa), možemo se složiti sa još jednim opštim mestom po kome nacionalni identitet tvori razvoj moderne države (stajaća vojska, birokratski aparat, univerzitet) i ekonomije (industrijalizacija), ratove (borbe za teritorije i uticaj), kao i kolektivno iskustvo zajednice (istorijsko pamćenje, mitovi, simboli). Navedenim elementima treba pridodati još jedan, koji se inače ne retko danas previđa, a to je – demokratija.

Naime, u pomodnom i ponajviše neznalačkom optuživanju nacije za sva zla modernog sveta, jednostavno se previđa da je moderna demokratija (od Engleske XVI veka, preko američke i francuske revolucije, do savremene "države blagostanja" i zemalja "socijalno uređenog tržišta"), kao danas opštevažeći obrazac uzornog političkog ustrojstva države, rođena upravo u nacionalnom liku! Protivrečno nastajanje nacija je za Modernu predstavljalo oblik političke artikulacije slobode i jednakosti ljudi, tj. pojedinaca kao građana – jednakopravnih državljana. Utoliko se onda u začecima Moderne i nije pravila razlika između nacionalnog i demokratskog. Imajući u vidu da je krajnji cilj, tj. načelo nacije učestvovanje svih građana u političkom životu države, možemo reći da demokratija opstojava u samom biću pojma nacije – kao njena pretpostavka, premda ne nužno i kao ishodište. U tom smislu naciju reflektujemo kao stalni proces integracije modernog društva kroz politiku. To je kontroverzan proces koji, uprkos snovima raznih filozofa i potonjih nacionalističkih intelektualaca, ne može imati neki konačni i neupitni cilj (recimo, puno poistovećivanje pojedinaca sa nacijom, tj. puna interiorizacija vrednosti zajednice čija se egzistencija, po definiciji, smatra vrednijom i važnijom od interesa pojedinaca), već se neprestano preoblikuje u zavisnosti od istorijskih prilika, uvek sa imperativom novog zadobijanja identiteta i životnog smisla u fragmentiranom svetu (post)moderne.

Konačno, istorijske okolnosti su uslovile da se geneza nacije odvija kroz dva naizgled suprotstavljena, a u stvarnosti u mnogo čemu komplementarna modela. Tako je tzv. francuski model nacije pod konstitutivnim elementima podrazumevao domovinu (kao skladište istorijskih sećanja), odnosno državu kao zajednicu zakona i institucija s jedinstvenom političkom voljom za razvojem pravne jednakosti među pripadnicima istog društva (građanska i zakonska prava, politička prava i dužnosti, ekonomska prava), javni sistem obrazovanja i slično. Naizgled direktno suprotstavljeni, nemački model stvaranja nacije naglasak stavlja na etničko poreklo, tj. "zajednicu rođenja" koja pretpostavlja postojanje jedinstvenog jezika, običaja, prošlosti… Suština je da dati model nikada i nigde nisu realizovano kao idealni tipovi, te da svako nastajanje nacije (i nacionalizma) istovremeno sadrži "čisto građanske" i "čisto etničke" elemente – u raznim stepenima i oblicima.

Na žalost, u oskudnim civilizacijskim uslovima nastanka i razvoja moderne srpske države i društva (nacije), građansko je češće razumevano, tj. izjednačavano sa nekim "gradskim" poreklom (današnji urbanofili jesu naslednici takvog gledišta), no što je tretirano kao politički status državljana. U međuvremenu je ideologija jugoslovenstva dodatno stvorila nerazmrsivu zbrku identiteta građana Srbije (Jugoslavije) koji su se svagda dvoumili između svog prezrenog etničkog ("seljačkog") porekla, s jedne, i poželjne novo-nacionalne jugoslovenske samoidentifikacije, s jedne strane, što ju je nalagao državni aparat najpre monarhijske, a potom i komunističke provenijencije. Tako su nerazvijeno građansko društvo u još uvek neindustrijalizovanoj (protomodernoj) sredini, odnosno neumerene političke ambicije državnog aparata i njemu gravitirajućih intelektualaca, učinili da jugoslovenstvo, kao oktroisani teritorijalni/građanski nacionalni identitet, dobije ne samo alternativni, već viši identitetski status u odnosu na prethodno – nedovršeno srpsko nacionalno samoodređenje.

Upravo u tom ideološkom pregnuću ogleda se zajednički politički imenitelj tako različitih i suprotstavljenih aktera, kao što su srpski slovenofili (rusofili) i liberali (zapadnjaci), Karađorđevići i komunistički aparatčici, levi i desni disidenti, "šezdesetosmaši" i "građanska opozicija". Svi su oni, u stvari, sa manje ili više gorljivosti, preferirali jedan poseban oblik transetničkog nacionalizma koji im se iz različitih uglova priviđao kao magična kolektivna identitetska poluga koja dovodi do epohalnog (raz)rešenja "nacionalnog pitanja" na Balkanu, ili – što bi se danas politički korektnije reklo – "Jugoistočnoj Evropi". Utoliko je ono što se naziva "srpstvom" uglavnom ostalo utopljeno u tradicionalističke mitove nesposobne da korespondiraju sa savremenošću, dok je "jugoslovenstvo", kao balkanska verzija američkog "topljenja nacija" (ili, što je isto – francuske "države-nacije"), u srpskom slučaju, pogotovo kod posleratne komunističke inteligencije i političkih elita, pretežno poimano kao potpuno novi nacionalni identitet koji, da bi preživeo, mora biti suprotstavljen pređašnjem.

Činjenica da "francuski" ili "teritorijalni" model nacije (koji ovde u načelu korespondira sa "jugoslovenstvom") više insistira na građanskim i političkim pravima, odnosno organizovanom političkom životu kroz partije, nipošto ne znači da je on neki manje nacionalni projekat nego onaj koji se više oslanja na narodnu suverenost i etničku kulturu. Rezultat je istorijskih (ne)prilika što je evropski Zapad razvio rečeni teritorijalni ("građanski"), a njegov Istok, preciznije – Srednja Evropa, "etnički" (obično "jezički" ili "verski") tip nacionalizma. U konačnom zbiru, to ne znači da je jedan od tih oblika oblika nacionalizma a priori bolji ili gori od drugog (najzad, i onaj teritorijalni, kao danas poželjni vid nacionalnog identiteta, uvek je zasnovan na nekoj dominantnoj etničkoj kulturi!). Drugim rečima, valja imati u vidu da građanski model nacije, baš kao i etnički, uvek implicira vlastiti nacionalizam, i on može biti razoran (hegemonistički, uništavajući itd.) isto onoliko, ako ne i više, koliko to zna biti etnički nacionalizam. Zato je umesto lamentiranja nad pogubnošću nacionalizma i zauzimanja nekih vazdušastih pozicija sa kojih se izriču "kritički stavovi" spram konkretne društvene stvarnosti unutar neke nacije ili međunarodnih odnosa, nužno upotrebiti objektivni analitički aparat pomoću koga bi se razumelo zašto određeni politički prostor, sa svojom tradicijom i elitama, više pogoduje jednom ili drugom tipu nacionalnog samodefinisanja. Tek kada se to učini, onda postaje moguće trezveno analiziranje istorijskih učinaka datog nacionalizma, kao i izlaganje mogućih ili potrebnih alternativa.

II

Zahvaljujući nizu spoljašnjih i unutrašnjih okolnosti, sprska država je tokom XX veka ulazila u različite ustavne aranžmane: najpre Kneževina i Kraljevina Srbija, potom Kraljevina SHS i Kraljevina Jugoslavija, a onda niz komunističkih klonova istog, učinili su da srpski nacionalni identitet ostane raspolućen između etničkog, odlučujuće konfesionalno utemeljenog srpstva, s jedne, i "građanskog", nužno ateističkog zasnovanog jugoslovenstva, s druge strane. Takvo podvajanje zadržalo se faktički sve do danas. Ono implicite sugeriše razliku između srpskog nacionalizma i jugoslovenskog trans-etničkog (inter)nacionalizma, pri čemu je onaj prvi najčešće označavan kao "tradicionalan", što je dalje značilo "prevaziđen" ili "retrogradan", dok je drugi (jugoslovenski) nacionalizam, proglašavan za "moderan", dakle – "napredan" politički projekat. Neposredni odjek datih simplifikacija jeste ideja o Srbiji kao "građanskoj državi". Pogledajmo najpre koje sve političke apsurdnosti sadrži data projekcija.

Imajući u vidu da se sve evropske države, nezavisno od aktuelnih procesa integracije, samodefinišu kao nacionalne države, dok Srbija postaje nacionalno obezličena "građanska" država, prvo što pada u oči jeste čudnovata povlašćenost nekih građana u Srbiji, onih koji imaju zaštićena svoja lična, ali i kolektivna prava. U ovom slučaju ti građani su pripadnici "nacionalnih manjina", premda nije sasvim jasno koji su to građani "nacionalna manjina" u jednoj nacionalno neodređenoj državi. Zaista, otkud nacionalne manjine u "građanskoj državi"? Ili bolje, čemu zaštita kolektivnih prava određene grupe građana (nacionalnih manjina) kada u državi čiji su oni građani nema nikakvog posebnog nosećeg nacionalnog subjekta? Od koga (čega) se štite prava "nacionalnih manjina" kada je dotična država sastavljena od sve samih kosmopolita i građana sveta?

Dalje, zašto bi se ta građanska država uopšte zvala Srbija? Zar nije bolje i primerenije naći neko novo ime, recimo – "Građanija"? Srbija bi time pokazala da želi biti zajednica svih onih koji svesno i sa punom odgovornošću napuštaju svoju etničku i nacionalnu tradiciju i konstituišu novu političku formu zasnovanu isključivo na liberalnim postulatima ličnog interesa i dostojanstva. Naravno, takva država bi uvek bila poželjna, no takvu zajednicu ovozemaljski ljudi još nigde nisu stvorili (nisu to čak ni SAD), pa onda nije za očekivati ni da bi se to desilo na brdovitom Balkanu.

Na delu je, dakle, pravi politički paradoks: dosledno sledeći određenje nacije kao moderne političke zajednice koja svoj identitet (odnosno posebnost u odnosu na druge grupe sličnog ili sasvim različitog etničkog, jezičkog, kulturnog, verskog itd. porekla) gradi preko nacionalne države i njenih institucija, a imajući u vidu formalno određenje Srbije kao "građanske države", mogli bismo doći do apsurdnog (pa ipak tačnog!) zaključka da u Srbiji naprosto ne postoji neka posebna nacija. Ako bi neko, ipak, pomislio da su to možda Srbi, svakako bi grdno pogrešio s obzirom da su se oni odrekli nacionalnog identiteta, ili su (u najboljem slučaju) sebi dodelili status etničke grupe, koja opet, po definiciji, nema svoju državu. Zahvaljujući tom i takvom ustavnom prenemaganju, pod Srbijom bi onda mogli podrazumevati samo proizvoljno imenovani politički prostor popunjen neidentifikovanim, nacionalno ispražnjenim "građanima", s jedne, te pripadnicima "manjina" koje egzistiraju izvan svojih matičnih nacionalnih okvira, s druge strane.

Ukoliko bismo sa manje ironije tumačili opcije definisanja srpske države, onda bismo mogli reći da je njen neupitan prioritet funkcionisanje kao stabilne i demokratske političke tvorevine. Međutim, da bi se to postiglo mora se, između ostalog, sasvim jasno i nedvosmisleno (da ne kažem "transparentno"), odrediti nacionalni identitet te države. U tom pogledu, ipak, postoje brojne nedoumice. Suštinska je ona koja povlači argument o multietničkom sastavu stanovništva Srbije. Naime, u svim dosadašnjim raspravama o "građanskoj" ili "nacionalnoj" državi, uvek se postavljalo isto pitanje: "Može li država u kojoj je jedna trećina stanovništva ne-srpskog porekla da ima svoj jedinstveni nacionalni identitet", odnosno, preciznije: "Sme li uopšte Srbija da bude nacionalna država?".

U odgovoru na ovo fundamentalno pitanje uobičajeno se koriste dve isključujuće političke teze. Prema prvoj (građanističkoj), velika šarolikost etničkog sastava Srbije u kojoj se nailazi dvadesetak etničkih grupa i nacija, pokazuje (i povratno "dokazuje") da Srbija mora biti tzv. građanska država – izvan bilo kakvog nacionalnog obeležja. Srbija je u tom slučaju, zato što je "multietnička" (uzgred: koja država to nije?), tek neko prazno, bezmalo proizvoljno, tj. slučajno dato ime kojim se označava određeni politički prostor. Zbog toga, navodno, osim možda geografskog, "Srbija" nema (i ne treba da ima) bilo kakvo drugo značenje! Na tom tragu se dalje sugeriše teza po kojoj Srbija (kao "država", tj. srpskim imenom označen geografski prostor) može funkcionisati/postojati jedino unutar šire – transnacionalne zajednice u kojoj bi se svi posebni nacionalni identiteti poistovetili sa nekim drugim zajedničkim transetničkim/nacionalnim imenom – juče Jugoslavija, sutra možda "Balkanija" ili "Euroslavija".

Prema drugoj (nacionalističkoj) tezi, priznaje se da Srbija jeste multietnička država, s tim da ona to ne bi smela i da ostane ubuduće. Naime, svi njeni građani trebalo bi da postanu Srbi. Očigledno, reč je o ekstremno nacionalističkoj (šovinističkoj) tezi po kojoj bi u Srbiji trebalo da se stalno podstiče asimilacija domaćeg ne-srpskog stanovništva, te da bi u tu svrhu valjalo koristiti sva sredstva koja su tokom dosadašnje moderne istorije korišćena u formiranju drugih evropskih nacija, počev od već pominjanih Francuza, sve do Nemaca. Drugim rečima, nasuprot gore pomenutom nemuštom "građanskom" projektu nacionalno obezličene države, Srbija se ovde vidi kao ekskluzivna nacionalna država jednog naroda, koji po ugledu na jedan pervertirani teritorijalni model nacije, sebi neprestano podređuje manje i slabije etničke grupe, ne bi li i oni jednom postali Srbi.

Kao što to obično biva, jedino stvarno plodotvorno, pravedno, ali i realno političko rešenje može se naći tek negde između navedenih krajnosti. Umesto svojevrsnog "kosmopolitskog unitarizma" s jedne, te "nacionalnog šovinizma" s druge strane, upravo u skladu sa iskustvima "teritorijalnih/građanskih nacija", moguće je i potrebno sasvim legitimno težiti promociji srpskog nacionalnog identiteta, koji nije (i ne bi smeo da bude) u koliziji s individualnim građanskim pravima, kao i sa kolektivnim pravima nacionalnih manjina. U tom slučaju Srbija, baš kao nacionalna država, jeste i ostaje da bude domovina svih njenih građana. Umesto politike nacionalne mimikrije i šizofrenije, koji obično postaju osnov totalitarnog ustrojstva države i ruženja slobode građana (sasvim je svejedno da li se to čini u ime komunizma ili liberalizma), potrebna je jasna državna politika – kako po pitanju nacionalnog određenja i njemu pripadajućih prioriteta, tako i po pitanju građanskih prava i sloboda koje proishode iz suverenosti pojedinca-građana, nezavisno od njegovog nacionalnog, rasnog ili socijalnog porekla. Oni koji smatraju da se nacionalno i građansko međusobno isključuju, ili ništa ne znaju o modernoj političkoj istoriji, ili pak jednu vrstu nacionalizma nadređuju drugom, proglašavajući ga pri tom "višim", pa samim tim i "civilizovanijim" oblikom političkog identiteta.

III

Zaključimo da se stvaranjem konfuzije oko stvarnog značenja pojmova nacije i građanina otvara slobodan prostor za najrazličitije političke manipulacije koje su tako očigledne u real-političkom životu Srbije, gde se za svaku političku odluku – od najcrnjeg šovinizma do najkomičnijeg "kosmopolitizma" – može naći ustavno (legalno) opravdanje. Podrazumeva se da tom prilikom svako "rešenje" biva "sudbonosno", dok se istorija neprestano pravi "od početka", uz beskrupulozno trošenje svih nacionalnih resursa. Tako se dodatno stvara ideološka magla u ionako nekonstituisanom i nedelotvornom javnom mnjenju, dok se građanističkim potcenjivanjem sebe i drugih samo simulira ideološka (politički korektna) pravovernost iza koje po pravilu stoji gola volja za vlašću. Utoliko se onda "građanska Srbija" pokazuje kao pravi postmoderni simulakrum, specifično "srpski" doprinos savremenoj "opuštenosti" i življenju u "mekoj", "pluralnoj" i "ničim obavezujućoj" istini. Sledeći tu logiku, nacionalni identitet kod Srba i dalje bi se formirao u kontroverznim previranjima između besmislenih ekstrema nacionalnog šovinizma i besadržajnog mondijalizma, uz stalno veštačko razdvajanje građanskog i nacionalnog. Umesto te rđave beskonačnosti konfuzija, valja imati u vidu da, iako je danas nacionalna država postala možda manje važna, ona još uvek nije suvišna, pogotovo kada se zna da mnogi njeni politički i pravni mehanizmi još uvek nisu dobili bolju zamenu, te da je ona i dalje najbolji okvir i zaštitni omotač demokratskim i liberalnim institucijama.