Žensko stvaralaštvo i vidovi emancipacije predstavljaju uvek atraktivne teme. Upravo zato je u okviru manifestacije Novi Sad – Evropska prestonica kulture 2022. jedan od programskih lukova nazvan “Heroine” posvećen je različitim oblicima ženskog delovanja. Ovaj programski luk, u organizaciji Udruženja “Češka beseda – Novi Sad”, u Galeriji Kulturnog centra “Karlovačka umetnička radionica” u Sremskim Karlovcima, 21. maja otvara izložba “Iz ženskog ugla”, autorke Jasne Jovanov.

Svaka priča o znamenitim ženama pokazuje koliko je trnovit bio put da se iskorači iz stereotipa, a primeri iz istorije su česti.

Jasna Jovanov podseća da je na narodno-crkvenom saboru u Sremskim Karlovcima 1865. godine postavljeno pitanje prava glasa žena u crkvenim opštinama. “Nakon čuđenja, usledio je gromoglasan smeh, protkan upadicama Svetozara Miletića i odbačen je kao neumesan. Dve godine kasnije, na Omladinskoj skupštini u Beogradu, ruski izaslanik Bočkarov predložio je da žene dobiju pravo na javni rad; i to je bilo uzalud. Pitanje ravnopravnosti zastupala je i književnica Draga Dejanović, koja je u člancima iskreno zagovarala socijalnu i kulturnu ravnopravnost među polovima. S muške strane poziv na ravnopravnost došao je od Svetozara Markovića.”

Tek 1945. godine u Jugoslaviji su žene stekle pravo glasa. Društveno poželjna podređenost žene koja je tokom istorije imala podršku i u različitim religijama, objašnjava Jasna Jovanov, početkom dvadesetog veka počela je da slabi. Ideje hrišćanstva koje su počivale na zagovaranju trpeljivosti žene, zahvaljujući obrazovanju, nisu mogle da zaustave proces promena. Početkom dvadesetog veka u industrijskim društvima slabi uticaj religije, borba za žensku emancipaciju se zahuktava u svim segmentima društva, a pravo na rad je omogućilo stvarno oslobađanje žene.

“Danas, posle više od stotinu godina, ženske glave se ponovo kriju pod maramom, raspravlja se o pravu da žena raspolaže sopstvenim životom, telom i sudbinom, zakonima se ograničava njen položaj i status. Ni feministički pokret koji je tokom dvadesetog veka doprineo ravnopravnosti žene, nema snagu da savlada novouspostavljenu tvrđavu religioznosti, pravi bastion ženske podređenosti danas”, napominje Jasna Jovanov.

To je tek jedan od razloga, kaže, da se na izložbi “Iz ženskog ugla” prikažu žene “koje su se suprotstavile društvenim konvencijama, često trpeći osudu društva, poput sestara Ninković, ili nailazeći na nerazumevanje kritike u slučaju Nadežde Petrović. Trebalo je da prođe mnogo decenija da bi Anica Savić Rebac mogla da postane univerzitetski profesor. Tu nije kraj priče, a radi se o danas priznatim i uvažavanim imenima: Danici Jovanović, Kamili Ili Kofler, Ankici Oprešnik, Zuski Medveđovoj, Zdenki Živković, Mari Rosandić, Dragi Spasić, Milki Marković, Sultani Cijuk Savić.” Ovom prilikom predstavićemo samo dve od njih.

SULTANA CIJUK SAVIĆ – PRIMADONA SA DVA ORDENA

Još u rodnom Vršcu, zapažene su izuzetne glasovne mogućnosti i talenat za muziku Sultane Cijuk (Vršac 1871. – Beograd 1935). Da bi se prikupio novac za njeno školovanje, 1888. je u Vršcu održan koncert, na kojem je Sultana nastupila u naslovnoj ulozi u opereti Lepa Galateja Franca fon Supea, koju će kasnije često interpretirati. Zahvaljujući dobrotvornim prilozima upisala se na bečki Konzervatorijum, u klasi čuvenog Johana Reša. Karijeru je 1892. započela u Hamburškoj operi, a nastavila do 1897. u Majncu. Gostovala je i na operskim scenama u Londonu, Beču, Petrogradu, Pragu i Gracu, a 1896. je priredila niz nastupa u vojvođanskim gradovima, gde je dobila pohvale za “njen čist i svež glas, savršenu interpretaciju i temperament i veoma simpatičnu pojavu”. Tokom gostovanja u Novom Sadu nastupila je i kao Žaneta u Jovančinim svatovima, a s ovim operama iste godine je sa ansamblom Srpskog narodnog pozorišta gostovala u Vršcu. Prilikom posete crnogorskog kneza Nikole nastupila je u Beogradu zajedno sa suprugom Žarkom Savićem i tom prilikom odlikovana je Ordenom Svetog Save i crnogorskim Ordenom Knjaza Danila I. I kasnije će povremeno gostovati u manjim mestima, sama ili sa Savićem, gde je publika ovacijama dočekivala njen “opsežni, zvučni, lepo školovan i tako snažan sopran da je na pozornici u stanju dominirati svakim ansamblom”.

Primadona opere u Osijeku, Zagrebu i Hamburgu, zvezda Srpskog narodnog pozorišta), njen najznačajniji doprinos operskoj umetnosti kod nas bila je Opera na Bulevaru u Beogradu, koju je (1909–1911) osnovala zajedno sa suprugom Žarkom. U njoj je izvedeno oko 300 operskih predstava, a ukazala je na potrebu osnivanja stalne opere u okviru Narodnog pozorišta. Do kraja karijere Sultana Cijuk Savić je igrala naslovne uloge u najpopularnijim operetama i operama svog vremena od poput Rozalinde u Slepom mišu i Marženke u Prodanoj nevesti do Stanke u prvoj srpskoj operi Na uranku. Često je nastupala u dobrotvorne svrhe i tako pokazala da nije zaboravila na dobru volju onih koji su joj omogućili da se vine u sam vrh evropske operske scene.

ANKICA OPREŠNIK – PRVA DAMA JUGOSLOVENSKE GRAFIKE

Grafike Ankice Oprešnik (Vitez, 1919. – Novi Sad, 2005) bile su zapažene od ranih dana njene karijere: nastupila je u jugoslovenskoj selekciji Venecijanskog bijenala 1954. godine, jedan je od prvih članova Grafičkog kolektiva, laureat mnogih nagrada na grafičkim izložbama. Najznačajniju komponentu njenog grafičkog rada predstavlja lična ispovest koju razvija kroz mnogobrojne cikluse. I kao grafičar i kao slikarka presudno je doprinela utemeljenju savremenog likovnog izraza u srpskom, vojvođanskom i jugoslovenskom kulturnom prostoru druge polovine dvadesetog veka.

Rođena u Vitezu kod Travnika, pred Drugi svetski rat započela je u Beogradu školovanje kod Mladena Josića, a tokom rata nastavila na Akademiji likovnih umetnosti. Predavali su joj Tabaković, Milunović, Čelebonović i Gvozdenović, a sa grafičkom veštinom ju je upoznao Mihailo S. Petrov. Po završetku studija, sa suprugom slikarem Milanom Kercom preselila se u Novi Sad i započela pedagošku karijeru. Uključila se u krug umetnika među kojima su bili Milivoj Nikolajević, Jožef Ač, Milan Kečić, Nikola Graovac, Dušan Milovanović, Boško Petrović i drugi. Publici se prvi put predstavila, zajedno sa suprugom, što će ubuduće biti česta praksa, u Galeriji Matice srpske 1951. S prvim popuštanjem ideološkog diktata u umetnosti, posvetila se grafici, kojom će se baviti gotovo do kraja stvaralačke karijere. U Grafičkom kolektivu samostalno izlaže 1956. i 1967, kao i na tridesetak grupnih izložbi, a na Venecijanskom bijenalu 1954, kada je Jugoslavija bila predstavljena radovima 23 grafičara.

Kao slikar je bila manje eksponirana, što ne znači da je njeno slikarstvo manje vredno. U ranom grafičkom radu radi drvoreze, često s motivima Travnika, ispunjene metaforičkim ženskim figurama, koje će ostati važan fragment njenih grafika; potom uključuje motive iz ličnog okruženja, svet malih stvari u kojem gradi mrežu simbola, krećući se u pravcu asocijativnog predstavljanja. Izložba na kojoj je 1962. prikazala listove Žene i mačka, Mačka, Prazna trpeza nosila je naziv upravo “Obične teme”. Prvu slikarsku retrospektivu, gde je prikazan “poetski svet koji umetnica duboko proživljava u sebi, gde je dramska nota podređena poetskom maniru”, imala je 1969. Put do asocijativnosti odvijao se na vizuelnom planu i putem imena grafičkih listova: Čudna igračka, Igračke, Veče u polju, Suša i Žetva. Prikazuje i ljudski lik u grafikama intimističke tematike obeležene simboličkom stilizacijom – Majka, Žena i dete, Bela žena i Sama.

Pseudoautobiografske ispovesti prati poezijom lične intonacije koju je povremeno pisala. Koristi i motive biljaka, insekata, geometrijske forme, posebno motiv sunčevog diska, koji se pojavljuje i u slikama. Jedinstvenost njenog rada zapažamo u različitim tehnikama, dovodeći do vrhunca mogućnosti drvoreza i linoreza i dajući im prepoznatljiv izgled zahvaljujući posebnom načinu korišćenja boje. Bila je jedna od prvih grafičarki u Jugoslaviji, a grafikom se bavila do početka devete decenije. Potom se okrenula slikarstvu, a u poslednjim godinama života posvetila se akvarelima bogatog kolorita i vedrog izgleda.

Nad retrospektivom Ankice Oprešnik do danas je ostala izvesna senka: priređena 1999. godine, posle dva dana je zatvorena zbog početka NATO bombardovanja, da bi naredne godine bila ponovo otvorena i ubrzo uklonjena zbog ukidanja izložbenog prostora Galerije savremene likovne umetnosti Vojvodine.

Izložba “Iz ženskog ugla” autorke Jasne Jovanov biće otvorena u Galeriji Kulturnog centra “Karlovačka umetnička radionica” u Sremskim Karlovcima do 19. juna.