Podno Divčibara nalazi se Kosjerić, gradić koji na prošlom popisu nije imao ni četiri hiljade ljudi, a sada može imati samo još manje. Opština je dosta veća, ona dobacuje i do dvanaest hiljada, a pripada Zlatiborskom okrugu.

Tabla sa natpisom Kosjerić prvi put se može vidjeti kod sela Mrčići, te taman kad putnik pomisli da je stigao na odredište, prevari se – spuštanje niz obronke Divčibara potrajaće još dvadesetak minuta. Kosjerić je u kotlini, a to je veoma važno za nastavak priče.

TITAN IZNAD GRADA

Institut za javno zdravlje “Dr Milan Jovanović Batut” izradio je studiju “Unapređenja upravljanja kontaminiranim lokalitetima u Srbiji”. Prema njihovim nalazima, postoji više crnih tačaka u Srbiji, odnosno lokaliteta gdje privredni subjekti kao zagađivači dovode u pitanje zdravlje ljudi koji žive u okolini. Grad Kosjerić je upravo jedan od njih.

Iako u samom Kosjeriću postoji više fabrika koje zagađuju, a prisutni su i drugi problemi, poput privatnih ložišta zimi, studija akcenat stavlja na fabriku cementa “Titan”. To je ujedno i najmlađa cementara u Srbiji, osnovana 1976. godine. Kako piše na sajtu fabrike, danas su im proizvodni kapaciteti oko 750.000 tona cementa godišnje. Prije privatizacije 2002. godine, fabrika je zapošljavala više od šest stotina radnika, dok ih je danas nešto manje od dvije stotine.

Dok polako prolazimo autom pored fabrike i pravimo nekoliko fotografija, radnici iz obližnjih baraka počinju da izlaze i radoznalo promatraju došljake. Cementara je izdvojena od centra grada, ali zaista ne i dovoljno. U jednom od sela u neposrednoj blizini fabrike cementa pitamo meštanku ima li nekih problema sa cementarom i da li je zagađenje vidno. Ona odgovara da je ranije bilo prašine, ali da su stavili filtere i da je sad sve u redu. Dodaje: “Samo da poživi cementara”. Iz daljeg razgovora saznajemo da je i ona nekada radila u njoj. U ostalim kućama nismo zatekli nikoga.

Na drugoj strani grada, takođe malo izdvojen, nalazi se Dom zdravlja. Tamošnji doktor, pedijatar i vršilac dužnosti direktora Ilija Vukadinović ne plaši se razgovora sa novinarima. On je ujedno i jedan od vodećih ljudi lokalnog Ekološkog pokreta. U razgovoru za “Vreme” kaže da je situacija u Kosjeriću oduvijek “interesantna” i dodaje da nekako uvijek oni budu jedna od opština koje su “najviše zagađene”. Sa druge strane, “nikako da se utvrdi razlog”, objašnjava doktor, jer svako kaže: “Nismo to mi”.

Na pitanje zašto je njihova borba uglavnom usmjerena na fabriku cementa iako postoje i drugi zagađivači, Vukadinović kaže “da je ona najveća i najviše zagađuje vazduh”.

“Kad jedna fabrika dnevno sagori 200 tona uglja, pa nek 0,1 odsto ode u atmosferu – to je ogromna količina”, dodaje sagovornik. Kaže da su u fabrici nedavno organizovali promociju da pokažu kako su stavili “vrećasti filter”, što zaista smanjuje emisiju zagađenja, ali samo na tom mjestu.

“Sve ono što koriste, pepeo, gips i neke aditive, sve to stoji napolju, nije pokriveno”, kaže Vukadinović. “A kada dune vetar, sve to nosi prema gradu. Ruža vetrova je takva da vetar uvek duva od cementare prema centru grada, nikad obrnuto”.

PETROL KOKS, PA UGALJ

Cementara kao energent za svoj pogon od 2015. godine koristi ugalj. Od 2004. godine korišten je petrol koks. Kada se on pojavio, objašnjava Vukadinović, lokalni ekološki pokreti su se pobunili zbog štetnosti koju izaziva. Međutim, uz pritiske odozgo, sa republičkog nivoa, dogovoreno je da cementara može preći na ovaj energent, ali da mora ispuniti neke mjere za zaštitu okoliša.

Vukadinović navodi da, kako su se sa godinama mjenjale opštinske vlasti, tako se i taj spisak mjera sužavao. Na kraju nije ostalo skoro ništa, sem petrol koksa. Kad je petrol koks naglo poskupio, prešlo se na ugalj.

“Niti su imali dozvolu za ugalj, niti studiju uticaja na životnu sredinu”, kaže doktor Vukadinović i dodaje da se i “opština bunila”, ali da ih je “država pustila”. “Po ugovoru su morali imati dozvolu opštine, a nisu je imali”, zaključuje.

Trenutno najveći problem zagađenja fabrike cementa u Kosjeriću jeste fosilno gorivo kao energent, odnosno neželjeni, teški metali i praškaste materije. Doktor Vukadinović kaže da su nosili na analizu zemljište koje se nalazi oko dječjeg vrtića, te da je pronađena “velika količina nikla”, a on se “pronalazi u njihovoj proizvodnji”.

Do najveće opasnosti za žitelje Kosjerića došlo je 2017. godine kada je cementara pokušavala da dobije dozvolu za spaljivanje komunalnog otpada. Ekološki pokreti i građani Kosjerića, masovnim izlaskom na ulice, uspjeli su da se izbore da do ovog spaljivanja još uvijek ne dođe. Odloženi rok ističe posle pet godina, odnosno ove godine, tako da stanovnici ovog malog mjesta očekuju novi pokušaj cementare.

Doktor Vukadinović je pesimističan i smatra da je samo pitanje vremena, te da ni opština ne može mnogo uraditi jer se sve odluke donose sa vrha, odnosno u Ministarstvu za zaštitu životne sredine. Kaže da mogu jedino što više da odlažu, te da na taj način natjeraju cementaru da što više uloži u zaštitu, iako potpuno adekvatna zaštita ne postoji.

SPALJIVANJE SMEĆA

Procentualno, mali broj žitelja Kosjerića radi u cementari. Neki rade u drugim postrojenjima, a većina zavisi od proizvodnje malina. Kada je oko 2.000 ljudi izašlo pred cementaru 2017. godine, to je bilo zato što se uz priču o potencijalnom spaljivanju smeća proširila i priča da se tamo gdje se spaljuje komunalni otpad, izbjegava upotreba poljoprivrednih proizvoda.

Zakon u Srbiji je takav da cementarama omogućava da dobiju integrisane dozvole za spaljivanje komunalnog otpada. Problem nastaje ako dođe do ispuštanja “dioksina” i “furana”, izuzetno otrovnih čestica, koje se talože u ljudskom organizmu i ne postoji način da se naknadno izbace.

Doktor Vukadinović objašnjava da cementare jednostavno nisu mjesto za to. Kako kaže, njihove peći mogu postići dovoljnu temperaturu za uništavanje ovih čestica, što je oko 800 stepeni, a cementare imaju snagu i za 1400, ali se u “tehnološkom procesu dešava da temperatura u cementarama padne i na 200 stepeni”, a tada nastaje havarija u vidu ispuštanja ogromne količine dioksina i furana. U organizmu nataložene čestice počinju da preuzimaju neke funkcije tijela, te tada dolazi do “karcinoma, dijabetesa, steriliteta, deformiteta ploda”, objašnjava i dodaje da ne postoje filteri koji mogu zaustaviti ove čestice jer su one u gasnom stanju.

O dioksinima i furanima prvi put se više saznalo nakon Vijetnamskog rata, kada je objelodanjeno da ih je američka vojska bacala u sklopu otrova koji su imali za cilj da sprže krošnje drveća i otkriju položaje Vijetnamaca. Međutim, nisu mogli zaobići i američke vojnike, koji su kasnije imali ozbiljne zdravstvene posljedice.

Na kraju, sve se vrti oko profita. Cementara bi spaljivanjem komunalnog otpada ostvarivala mnogo veći profit, ali radnici teško da bi zbog toga imali povišice, a žiteljima Kosjerića trajno bi bilo ugroženo zdravlje.

PROBAJTE VI, PA ĆEMO DA VIDIMO

Doktor Vukadinović priča zanimljivu anegdotu sa sastanka ekoloških pokreta i predstavnika Ministarstva ekologije 2017. godine, gdje je prisustvovao i sam ministar Goran Trivan. Vodila se diskusija o tome kako beočinska cementara navodno ima najbolju zaštitu, ona u Kosjeriću najlošiju, ali je ministarstvo ipak navaljivalo da se krene sa spaljivanjem komunalnog otpada. Sagovornik prenosi kako je Trivan doslovno rekao: “Pa dobro, krenite vi pa da vidimo kako će da bude; ako bude dosta toga, mi ćemo da zaustavimo proizvodnju”.

Takav odnos ministarstva koje bi trebalo da se stara o ekologiji prema sopstvenim građanima bio je i kad se kretalo sa petrol koksom, kaže Vukadinovć, a “havarija je bilo koliko hoćete”, samo proizvodnja zbog njih nikada nije prekinuta.

Na sajtu fabrike cementa nema kontakt osobe zadužene za medije. Pozvali smo broj koji bi trebalo da bude centrala i dobili fiksni telefon ženske osobe koja bi navodno trebalo da razgovara sa nama. Međutim, niko se nikada nije javio.

U gradu postoji jedna mjerna stanica, postavljena između centra i cementare. Pripada Agenciji za zaštitu životne sredine, ali se oko njenih rezultata uvijek lome koplja. Doktor Vukadinović objašnjava da ona zapravo zbog svoje lokacije ne mjeri zagađenje u gradu već u okolini fabrike, te da tu nema drugih zagađivača. Kako kaže, kad stanica “poludi”, to je znak da je grad zagađen od cementare. Naravno, prema njegovim riječima, menadžment fabrike osporava ovo tumačenje.

Kaže kroz šalu da otkad je ekološki pokret pripomogao da se odbije dodjeljivanje dozvole cementari za spaljivanje komunalnog otpada 2017. godine, čelnici fabrike im više ne daju da učestvuju na revijalnim igrama koje fabrika organizuje svakog aprila u Kosjeriću.

“Sledeće godine bilo je zabranjeno članovima ekološkog pokreta da se takmiče”, kaže doktor Vukadinović. Kad su se godinu dana kasnije prijavili kao tim “Ekološki pokret”, ekspresno su ih izbacili.

I na početku pomenuta Studija “Batuta” istakla je neke probleme koji se ponavljaju. Neki od njih su primjenjivi i na Kosjerić. Propisi se ne poštuju, kontinuirani monitoring zdravlja ljudi nedostaje, a nedostaje i sektorska saradnja nadleženih organa. Iako to ne piše u studiji Instituta za javno zdravlje, prije svega nedostaje volja. U suprotnom, nečiji profit se nikada ne bi stavljao ispred zdravlja žitelja jednog grada. A takvih gradova ima mnogo po Srbiji, profita još više.

Nije čudo što svi viši menadžeri kosjerićke cementare žive van grada iako ih je dosta baš iz ovog mjesta.