Davne 1870. godine otvoren je rudnik i započeta eksploatacija uglja u okolini Kostolca. Najveće zasluge pripadaju beogradskom industrijalcu i vizionaru Đorđu Vajfertu koji je, u duhu industrijalizacije, porodični posao proširio sa pivare na iskopavanje rude uglja. Na njegov poziv, u današnjoj Kobalovoj ulici naseljena je i prva kolonija rudara koji su, u tadašnjoj industrijski nazadnoj Srbiji, sreću potražili upravo u rudarstvu.

Istočno od Kostolca, prema rijeci Mlavi, vodi put koji izbija u pomenutu Kobalovu ulicu – jezgro naselja Stari Kostolac. Nekada mjesto gdje je započinjala industrijalizacija i modernizacija Srbije, Stari Kostolac je danas oronulo i tužno naselje, koje se po izgledu ne razlikuje mnogo od one stare kolonije rudara. Kao i tada, i sada se većina ljudi bavi istim rudarskim zanatom, radeći u kostolačkim kopovima i basenima termoelektrane. Jedina je razlika što su nekadašnji rudari ovdje stigli u potrazi za boljim životom, dok današnji žitelji Starog Kostolca, pogotovo oni mlađi, kao i ostalih okolnih sela poput Drmna, Kličevca ili Klenovnika, gledaju kako da što prije pobjegnu iz ovog područja. Mnogi bi se zapitali zašto, šta im više treba pored sigurnih i dobrih plata kakve nudi državna služba u energetskom sektoru? Međutim, kada se ode tamo, kada se sa njima prozbori po koja riječ, odgovor postane vrlo očigledan. Ništa ne može nadomjestiti zdravlje.

Institut za javno zdravlje “Dr Milan Jovanović Batut” izradio je studiju “Unapređenja upravljanja kontaminiranim lokalitetima u Srbiji”. Prema njihovim nalazima, postoji više crnih tačaka u Srbiji, odnosno lokaliteta gdje privredni subjekti kao zagađivači dovode u pitanje zdravlje ljudi koji žive u okolini. Naselje Stari Kostolac, kao i okolna sela koja se protežu oko ugljenih kopova, spadaju, prema ovoj studiji, u ekološki devastirana područja. Oko 14 odsto ukupne električne energije u Srbiji proizvede se u termoelektranama Kostolac “A” i “B”.

Pored toga, prema podacima Elektroprivrede Srbije, aktivan je samo jedan površinski kop. Cijeli kompleks godišnje eksploatiše devet miliona tona uglja, a proizvede 6.000.000 MWh električne energije.

Stari Kostolac je 2002. godine imao 1.300 stanovnika, Kličevac otprilike isto, Drmno oko hiljadu, a Klenovnik nešto manje.

Danas, u vremenima energetske krize prouzrokovane nepredviđenim geopolitičkim dešavanjima na istoku Evrope, električna energija vrijedi kao suvo zlato. Međutim, koliko vrijede životi ljudi u područjima gdje se ona proizvodi? Prema tome kako se država ophodi prema njima, ispada da ne vrijede uopšte, odnosno da su obična kolateralna šteta kako bi ostatak zemlje živio normalno. Oni to odavno ne mogu, a činjenica da su žrtvovani zarad “višeg dobra” i nije im neka utjeha. Oni su ti koji se razboljevaju i koji umiru.

ŽITELJI KOBALOVE ULICE

Sva ova mjesta su još jedan klasičan primjer zarobljene sredine. Oni koji rade u elektrani ili na kopovima, a kojih je mnogo, imaju dobre plate za koje je jedini uslov, kad god se pokrene priča o životnoj sredini, da ćute. Ono što mnogi ne razumiju jeste da je i to neka vrsta ucjene i straha – da će ostati bez posla. Vode se logikom da sami ništa ne mogu uraditi, a da će izgubiti i ono malo što imaju. Opština svakako nije na njihovoj strani, niti ima razumijevanja za njih. Doduše, to nije ništa novo, tako je uvijek i bilo.

Na samom početku naseljenog dijela Kobalove ulice zatičemo nekolicinu stanovnika koji znatiželjno posmatraju automobil beogradskih registracija. Rijetko ko sa strane tu zalazi. Odavno već putevi ne vode ovom ulicom. Hoće da pričaju, problema, kažu, ima mnogo, ali niko ne želi da sluša. Jedna od žiteljki objašnjava da je nedavno operisala karcinom.

Nekoliko stotina metara dalje nalazi se pepelište. Dok se uživo ne doživi, teško ga je i pojmiti – ogromno prostranstvo prekrivenom crnom ugljenom prašinom, potrebno je napregnuti oči da bi se vidio kraj. Slično je kao i u pustinji, kada se pogled muti u beskraju pjeska. Kažu da prilaz nije dozvoljen, a vrlo brzo postaje jasno i zašto je tako. Ostavljeno potpuno otkriveno i nezaštićeno, sa periodičnim zalivanjem samo manjih dijelova, pepelište kao da čeka da dune vjetar sa sjevera da rasprši prašinu svuda okolo.

Na platou brda oko koga zavija Kobalova ulica izgrađena je 1924. godine Crkva Sv. Georgija, kao zadužbina brodovlasnika Dragutina B. Todića. Pored nje, na istom uzvišenju, imućni preduzetnik je ženi Leposavi podigao i manju vilu. Lokaciju je, kažu, odabrao zbog impozantnog pogleda koji je sezao do samog Dunava i ušća rijeke Mlave u njega. Danas, kuća stoji zapuštena i oronula, nestala je sva njena gordost koja ju je izdvajala tu, na brdu iznad Starog Kostolca. Kao i pogled. Ruševina sada nijemo posmatra pepelište.

Jedan od žitelja Kobalove ulice kaže za “Vreme” da su “godinama zagađeni” zbog deponije pepela, dodajući da “svi to kriju”, kao i da “niko ne sme ništa da kaže”, jer su “elektrane i kopovi izvor prihoda za narod”. Kad mali severac dune, “ovde se pale ulične rasvete”, koliko su nanosi pepela gusti. Dodaje da njima Elektroprivreda Srbije “kao čini uslugu jer manje plaćaju struju”, ali da je, zapravo, “zdravlje mnogo bitnije”. Sa druge strane, kako kaže, faktički ne mogu da imaju baštu, odnosno mogu da sade samo ono što se kako-tako može oprati. “Kupus ne možemo da sadimo, jer čim zavije prašinu to je skroz crno”, pomalo ljuto objašnjava sagovornik, dodajući da “pepeo, ako uđe u kuću, više ne može da se očisti”. “To je strašno da živiš u takvom getu”, zaključuje sagovornik.

Drugi se žale na vodu za piće. Kažu da su ranije imali normalnu vodu jer su bili priključeni na vodovod iz Kostolca. Do problema je, kažu, došlo kada su preusmjereni na drugi izvor vodosnadbijevanja. Iako nadležni organi tvrde da je voda “bakteriološki i hemijski ispravna”, žitelji tvrde da “smrdi”, da je crvena i da “ide blato”. Jedan od njih dodaje da imaju benefite za vodu, u smislu povlastica do 30 kubika, te da ih zbog toga pitaju “šta još hoće, kad imaju vodu besplatno”. Oni, sa druge strane, ljuto uzvraćaju da “voda nije za ništa”, a jedan kaže da je to jutro išao na pijacu da “kupi balon vode za kuvanje kafe”.

U Novom Kostolcu, ili samo Kostolcu kako se danas naziva gradić između Požarevca i starog jezgra Vajfertove kolonije, koliko-toliko je življe. Oni, doduše, nisu na prvom udaru. Međutim, ima dosta onih koji iz Starog Kostolca, Drmna, Klenovnika ili Kličevca rade u gradiću. U blizini lokalne pijace nalazimo se sa ženom koja svakodnevno dolazi na posao u Novi Kostolac, dok sa porodicom živi negdje na međi Starog i Novog. Zatičemo je u gužvi, ali pristaje da razgovara sa nama. Kuva nam kafu zabrinutog lica i počinje svoju priču. Kaže da se u Stari Kostolac doselila prije nekoliko godina sa dvoje djece. Niko iz komšiluka ih nije obavjestio da voda nije bakteriološki ispravna, pa su je normalno koristili dvije godine, i kao pijaću. Tvrdi da su se i ona i ćerka u međuvremenu razbolele, ali i da manje-više svako u ulici “ima neku boljku”. Išla je, objašnjava, u avgustu u vodovod da zamoli da se u naselju postavi jedna cisterna vode, ali su je odbili dodajući da “ne znaju o čemu ona priča”, da su to sve “nebuloze”, te da je voda “bakteriološki ispravna za piće”.

“Nemaš pravo žalbe: ako ti je voda zagađena, zagađena je”, tužno i sa primjetnim razočaranjem u glasu kaže sagovornica. Dodaje da voda nije jedini problem jer su oni prvi na udaru: nalaze se između pepelišta, dve termoelektrane i smetlišta. Žali se na isti problem kao i ostali žitelji Kobalove ulice – pepeo. “Veš sušim isključivo u kući, ne može da se izađe napolje, normalno da se posedi”; smatra da su uskraćeni za “neke normalne stvari”. Dok nam pokazuje noćni snimak nanosa pepela, objašnjava da, kada se digne pepeo, ne može sa ulaznih vrata da se vidi automobil parkiran ispred kapije, a ima “svega tridesetak metara”.

Niko od njih ne želi da govori pod svojim imenom i prezimenom, plaše se, kažu, ako se sazna, stave ih na “crnu listu”, čak i one koji više ne rade u elektrani ili u kopovima – poslije, kad god je nešto oko vodovoda ili grijanja, “prave problem”.

SVE SE RADI PRO FORME

Jedan od stanovnika Starog Kostolca, koji je ranije radio u termoelektrani, objašnjava da filteri postoje još od ranije, a da je nedavno odrađeno i osumporavanje – proces prečišćavanja zarad smanjenja emisija prašine i sumpor dioksida. Međutim, kako kaže, “to kako rade, to je priča za sebe”, nekada je “crn dim”, a oni “često ispadaju”.

Dr Andreja Stojić, iz Instituta za fiziku u Beogradu, objašnjava za “Vreme” da je problem sa zagađenjem iz termoelektrana, uključujući ove pogone u Kostolcu kompleksan, te da mu se sistemski pogrešno pristupa u Srbiji, ali i u drugim evropskim državama. Kako kaže, fokusira se na “svega par frakcija suspendovanih (PM) čestica, sumpor dioksid, okside azota, ugljen monoksid i ozon, tek poneko organsko jedinjenje i tek poneki teški metal”. To se može vidjeti i po tome kakva mjerenja vrše stanice Agencije za zaštitu životne sredine SEPA. Prema njihovim nalazima, kvalitet vazduha u Kostolcu je vrlo često okarakterisan kao “odličan”, pa bi se mnogi začudili čemu onda uopšte ovaj tekst.

Dalje, fizičar pojašnjava da to “ne predstavlja ni stoti, a vrlo verovatno ni hiljaditi deo” onoga što bi moralo da se zna, da bi se razumio uticaj kvaliteta vazduha na zdravlje ljudi. Kako kaže, zanemaruju se “lako isparljiva organska jedinjenja, policiklični aromatični ugljovodonici, organska jedinjenja sa hlorom, persistentni organski polutanti, kao i teški metali”, koje ispušta jedna termoelektrana. Američka organizacija za zaštitu životne sredine ih je uvrstila u mutogena, toksična i kancerogena jedinjenja.

Dimnjaci termoelektrana u Kostolcu imaju filtere. Niko to ne spori. Sve i da rade u najboljem redu, da li je to dovoljno? Stojić smatra da nije. Kaže da “regulative ne prate stopu razumevanja životne sredine i nauke”, da se drže onoga što je bilo aktuelno “pre pedeset godina”, te da se “sve radi pro forme”.

Na tehnološkom nivou, kada su u pitanju elektro-energetska postrojenja, Srbija nije napravila nekih pomaka već decenijama. Zato se ne može ni očekivati da se “zastarele tehnologije unaprede do nivoa minimalne emisije zagađujućih materija”, smatra Stojić. Dodaje kako, takođe, treba uzeti u obzir da proizvodni lanac čine i kopovi, transport sirovina, skladištenje, kao i pepelišta. “U svakoj od karika tog lanca situacija je loša, te je jasno šta se događa kada svaka karika podigne u vazduh svoju porciju zagađenja”, zaključuje sagovornik.

TUŽNA SUDBINA KOSTOLAČKIH NASELJA

Zagađen vazduh, nepravovaljana mjerenja, pepelište, neispravna voda, kao i posljedično razna oboljenja žitelja Kobalove ulice i okolnih sela, prošlost su i sadašnjost ovog kraja. Ako se nešto drastično ne promjeni, postaće i budućnost.

Pored toga, u selima poput Drmna ili Kličevca masovno pucaju zidovi na kućama, jer ih “jedu” ugljeni kopovi koji se nalaze svuda oko njih i koji se konstatno šire. U ovom drugom naselju nas je ugostio jedan mještanin, te uz kafu objasnio nemoć koja je zadesila njega, kao i većinu njegovih komšija. Zbog proširivanja kopova kuće im tonu, poremetile su se podzemne vode pa su im i podrumi poplavljeni, a država odbija da ih iseli. Kaže da tu više nema normalnog života.

U Drmnu se najbolje vide popucani zidovi, ali je dio tamošnjih žitelja navodno dobio novac za preseljenje. Neki su to i “zaboravili”, pa odugovlače ili traže još, ali takvi svakako nisu reprezentativan primjer sudbine kolonija Vajfertovih rudara.

Svaku ozbiljnu bolest riješava konzilijum ljekara. Prije svega, treba da se prizna da je problem veliki, da je kompleksan i da se udruže kompetencije za njegovo rješavanje, jasan je Andreja Stojić, uz konstataciju da je “naše društvo daleko od toga trenutno”. Na kraju, dodaje samo, razgovor, udruživanje, dogovor i rad.