Živan Berisavljević je jedan od najznačajnijih i najprepoznatljivijih političkih lidera Vojvodine koji su “pali” tokom tzv. Antibirokratske revolucije, kojom je Slobodan Milošević započeo svoje tragično menadžerisanje bivše Jugoslavije. Po osnovnoj vokaciji politikolog, Berisavljević (rođen 1935. godine) je decenijama obavljao čitav niz važnih političkih funkcija, a karijeru je započeo kao glavni urednik čuvene novosadske Tribine mladih, još kao dvadesetdvogodišnjak. Potom je bio visoki funkcioner Centralnog komiteta SK Srbije, republički ministar za obrazovanje, nauku i kulturu, pomoćnik Saveznog sekretara za inostrane poslove, itd. Vrhunac karijere svakako je bilo mesto ambasadora SFRJ u Londonu. Iz Londona se vratio u Novi Sad, gde je imao brojne političke i društvene funkcije.

U razgovoru sa Berisavljevićem podsećamo se čuvenog jugoslovenskog praznika, 29. novembra, rođendana tzv. druge Jugoslavije, začete u Jajcu, koji je prestao da se obeležava pre tačno dve decenije. Želimo da saznamo šta ovaj političar i intelektualac sa velikim domaćim i međunarodnim iskustvom misli o uzrocima raspada Jugoslavije i aktuelnim političkim prilikama u Srbiji i regionu.

“VREME”: Približava se još jedna obletnica 29. novembra. Iz socijalističke Jugoslavije nastao je buljuk država. Koliko god različite, imaju mnogo toga i zajedničkoga. Recimo, iz njih ljudi beže, a mortalitet je ogroman. Sve doživljavaju demografski slom, izuzev donekle Slovenije. Da li je sloboda umela da peva kao što su sužnji pevali o njoj? Da li ovaj region ponovo može da bude udoban za život jedino ukoliko ponovo, na neki način, budemo imali zajedničke interese koje ćemo zajednički ostvarivati?

ŽIVAN BERISAVLJEVIĆ: Ta godišnjica, danas bezmalo osamdeseta, sa punim pravom se obeležavala kao jedan od politički najznačajnijih događaja u istoriji Jugoslavije, ali i naroda koji su je stvorili. Odluke koje je usvojio slavni AVNOJ označile su ne samo pobedonosnu snagu i prevagu antifašističkog pokreta u svim delovima raskomadane i u krvave bratoubilačke ratove uvaljene zemlje, nego i utvrdile osnove državnog ustrojstva na kojima se decenijama uspešno razvijala druga, federativna i socijalistička Jugoslavija.

Njen raspad i etnogenocidni ratovi devedesetih počeli su razornim udarima povampirenih sledbenika istih onih, u biti nacional-fašističkih snaga koje su i dovele do kraha i sunovrata prve Jugoslavije. Još uvek izrazita dominicija tih snaga u državicama na koje se druga Jugoslavija raspala – uzroci su ne samo raspada nego i demografskog sloma o kojem govorite. Te, još uvek dominantne nacional-fašističke snage svoje državice čine taocima mitomanske svesti, srozavaju ih na azijatske i teokratske srednjovekovne despotije, izoluju ih od civilizacijskih vrednosti savremenih evropskih društava i ukidaju bilo kakvu perspektivu generacijama rođenim u ovom veku.

Uslov da – kako kažete – sloboda ponovo zapeva na ovim prostorima jeste emancipacija društava (iz kojih mladi masovno beže zapravo od dominacije spomenutih snaga) i njihova puna integracija u evropsku zajednicu, koja po svojoj prirodi obavezuje na onu otvorenost i omogućava sva ona objedinjavanja koja su uslov za dostojan život.

Neki tvrde da je u socijalističkoj Jugoslaviji, pogotovo nakon druge polovine šezdesetih, bilo više ideoloških razlika i suštinskih političkih debata nego u većini današnjih zemalja naslednica SFRJ. Da li se slažete sa tom tvrdnjom? Ako da, zašto je to tako bilo tada, odnosno zašto je ovako danas?

Slažem se da je u nominalno jednopartijskoj drugoj Jugoslaviji bilo daleko više ideološkog i političkog pluralizma nego što već dugo, a posebno danas, ima raznoglasja u Srbiji, ali i u skoro svim tim formalno pluralističkim državicama nastalim na njenom tlu. Sistem avnojevske Jugoslavije bio je sistem neposredne socijalističke demokratije, odnosno – optimalno decentralizovane, federalizovane i posamoupravljene države. Ona je imala razuđeni sistem odlučivanja o skoro svim javnim poslovima na svim nivoima i poštovala je prava raznih interesnih društvenih grupa da utiču na proces donošenja odluka. Kako god to danas zvučalo, u pitanju je bio demokratski proces, a država je bila servis jugoslovenskog društva, a ne sila iznad njega. Taj proces je zakonomerno rađao i osobeno raznoglasje i svakovrsni pluralizam, i to ne uvek socijalističke idejne provenijencije.

A zašto je danas “ovako”?

I to je zakonomerno i politički logično, to što u državicama stvorenim na tlu druge Jugoslavije, a danas posebno u Srbiji, trijumfuje, do moralne i psihičke nepodnošljivosti, ideološki monolitizam i ogavno političko jednoumlje pod krinkom višestranačja. Kao što sam rekao, već decenijama je to jednoumlje duboko ukorenjeno u izrazito dominantnu nacionalističku i mitomansku svest naroda… Naročito sistematski i intenzivno raspomamljivanu pre svega u Srbiji, kao i u Hrvatskoj, godinama uoči, u vreme i nakon raspada Jugoslavije. Ta svest je mantra koja determiniše skoro sve političke programe i svetonazor bezmalo svih, ma koliko međusobno prividno politički suprotstavljenih uticajnih činilaca duhovnog, političkog i javnog života postjugoslovenskih društava i država. Dakle, ona je izvorište jednoumlja.

Vratimo se na drugu Jugoslaviju. Iz ovog ugla izgleda neverovatno da je tako kompleksna tvorevina uopšte postojala i opstajala toliko vremena, jer joj mnogi – kako se pokazalo, to nije bila fraza – nisu želeli dobro. Da li je u pitanju samo politička sposobnost jugoslovenskog rukovodstva ili je u svemu tome imao uticaj i međunarodni raspored snaga, pa je Jugoslavija trebala i Zapadu i Istoku?

Avnojevsku Jugoslaviju razorile su, pre svega, velikodržavne i kleronacionalističke snage antisocijalističke i antijugoslovenske kontrarevolucije u Srbiji. Naravno, u otvoreno dogovaranoj saradnji, a svakako u sadejstvu, po sistemu spojenih sudova, sa rasplamsalim velikonacionalnim ili separatističkim snagama u drugim jugoslovenskim republikama i pokrajinama. Da bude jasno, pod pojmom “kontrarevolucija” podrazumevam temeljitu i sveobuhvatnu nazadnjačku idejnu platformu i političke programe koji unazađuju ili koče civilizacijsko-modernizacijski i humanistički razvoj društva, a ne u uobičajenom ideološkom i trivijalno-političkom značenju toga pojma. Ta kontrarevolucija je sada, posebno u Srbiji, u svojoj trijumfalnoj, nadam se i – poslednjoj fazi. Ona se ostvaruje od sredine osamesetih, kao sve razorniji udar na sistem vrednosti, neporecive civilizacijske pomake i krupne tekovine ekonomskog i kulturnog razvoja avnojevske Jugoslavije, kao i na njen neponovljivo visok ugled, položaj i ulogu u blokovski podeljenoj Evropi i svetu koji je iznedrio Drugi svetski rat.

Dakle, Vučićeva Srbija je, nadate se, poslednja faza, kako kažete, kontrarevolucije koja je uništila Jugoslaviju?

Slutim da je ona blizu svoga – možda i konačnog – kraja. Zašto? Pa prosto stoga što je dalji opstanak društva nemoguć na sistemu vrednosti, ciljeva i ideala koji je naprednjački “sloba-voja-jugend poredak” doveo do apsurdnog maksimuma i time krizu učinio svekolikom i maksimalnom. Pozvao bih se na umnog Radomira Konstantinovića i parafrazirao završnu misao jednog od njegovih znamenitih i tragično dalekovidih sarajevskih govora iz ranih devedesetih: “Kriza je”, govorio je Rade, “dodirnula dno. Dakle, ima nade…”

Vratimo se opet drugoj Jugoslaviji, u kojoj ste bili visoki politički funkcioner i diplomata. Govorilo se da je ona “izraz vekovnih težnji svih jugoslovenskih naroda”. Da li ta fraza odista ima smisla?

Naravno. Ovdašnji narodi i istorijske pokrajine težile su da stvore državnu zajednicu u okviru koje bi se oslobodile statusa diskriminisanih i politički nepriznatih manjinskih naroda. Odnosno – u kojoj bi u potpunosti potvrđivali i razvijali svoje nacionalne i regionalne osobenosti, optimalno ostvarili politički subjektivitet i vekovne težnje da žive u zajednici sa drugim južnoslovenskim narodima u jednoj respektabilnoj evropskoj državi. Verovali su da će im ta država garantovati ravnopravnost i jednakopravnost, odnosno da će je svi prihvatiti kao istinski svoju državu. Dakle, da konačno i trajno ostvare svoje pravo da budu “svoji na svome”.

Te su težnje, nažalost, na mnogo načina već u osvit prve Jugoslavije izvitoperene tako da se ona rodila kao unitaristička, a ne složena i zajednička država. Grubo je zloupotrebljena od rojalističko-hegemonističkih vrhova beogradske političke elite, do mere da je za svog kratkog veka bila u permanentnoj konstitutivnoj krizi zbog zaoštravanja unutrašnjih političkih, a pre svega međunacionalnih odnosa. Uostalom, zbog toga se ona posle svega dvadeset i tri godine postojanja tako lako urušila i postala ratni plen hitlerovske Nemačke. Urušavanje i porobljavanje zdušno su pomogli brojni kvislinzi i idejni saveznici fašističkog Trećeg rajha, koje je Hitler u svim jugoslovenskim krajevima lako nalazio, pre svega među klerofašističkim i drugim ekstremno nacionalističkim političkim elitama svih jugoslovenskih nacionalnosti.

Ovo ističem zbog toga što je važno uočiti da su – kao što sam već rekao – prvu Jugoslaviju iznutra rušile iste one snage, čiji su povampireni sledbenici, uključujući tu “crvene četnike” i njihovu ekskomunističku sabraću “crvene ustaše”, “crvene belogardejce”, “crvene baliste” itd – dali lavovski doprinos kontrarevoluciji koja je razorila avnojevsku Jugoslaviju.

A kako je avnojevska Jugoslavija opstajala uprkos unutrašnjim razlikama i uprkos teškom nasleđu Drugog svetskog rata?

Stabilnost i poluvekovni prosperitetni razvoj SFRJ temelji se, pre svega, na svenacionalnom karakteru i ciljevima antifašističke narodnooslobodilačke borbe koji su avnojevsku Jugoslaviju iznedrili, kao i poverenju njenih građana u političke snage koje su tu borbu predvodile. A te snage su je predvodile odista vizionarskim osmišljavanjem i doslednim ugrađivanjem avnojevskih principa u temelje zajedničke države, što je bio najdelotvorniji način da se prevaziđu istorijske greške. Osnovni princip je bio da se stabilna i prosperitetna Jugoslavija mora temeljiti na uvažavanju njene kompleksnosti. Dakle – da mora biti konstitutivno determinisana po meri svoga veoma složenog bića. A to je podrazumevalo pre svega republikanski oblik i federativno ustrojstvo zajedničke države i konstitutivne garancije istinske ravnopravnosti svih naroda i istorijskih regija koje su se svojom voljom opredelile da uđu u njen sastav.

Iskustvo avnojevske Jugoslavije neporecivo potvrđuje dve bitne istine – prvo, da nema te spoljne sile, niti tako silnih unutrašnjih neprijatelja koji takvu državu mogu ozbiljnije ugroziti ako se avnojevska načela u njoj stalno iznova potvrđuju. I drugo – da je ona neretke političke, ekonomske i društvene krize uspevala da prevazilazi upravo tako što je ta izvorna načela produbljivala i stvaralački ih, shodno prirodi izazova, nadograđivala. Uostalom, njen je tragični sunovrat, kako već rekoh, i počeo kad su u njenoj najvećoj federalnoj jedinici postale dominantne snage koje su upravo na ta načela nasrnule.

A međunarodni faktor, koliko je on bitan? Neki zapravo kažu da je Jugoslavija bila potrebna i Zapadu i Istoku. A kada više nije bila potrebna, prestala je da postoji…

Kao poslednji Titov i prvi ambasador posttitovske Jugoslavije u Londonu – toj i danas ideološkoj prestonici atlantske Evrope – kategorički tvrdim: ni zvanična politika Velike Britanije, niti zvanična politike atlantske Evrope u celini, nisu želele krah Jugoslavije, niti na bilo koji način ohrabrivale snage antijugoslovenske kontrarevolucije. Sve dok nisu procenili da je – zbog sve dublje i sve nezaustavljivije unutrašnje političke krize u njoj – krah neizbežan. To tvrdim na osnovu istraživanja koja sam sa svojim timom sprovodio, kao i na osnovu konkludentnih poteza čelnika Velike Britanije.

Krahu Jugoslavije zlurado su se radovali jedino najreakcionariji antikomunistički krugovi Evrope, svesni toga da bi nakon pada Berlinskog zida i kraha komunističkih poretka u SSSR-u i zemljama tzv. “narodne demokratije”, opstanak Titove Jugoslavije – te prve i jedine evrokomunističke države u svetu – mogao biti ne samo dokaz da komunizam i marksizam nisu totalno iskompromitovani, nego da bude i podsticajni uzor i zarazni primer tada još snažnim levim pokretima u mnogim zemljama u razvoju. Procenili su da je dobro za potpuni i dugotrajni trijumf antikomunizma da se baš ona samourušava i nezaustavljivo raspada. I to, istorijski sramno i na tako krvav način.

Neki istoričari tvrde da je Tito bio “zapadni čovek”, drugi opet kažu da on nikada nije prekidao dobre odnose sa SSSR–om (posle Staljinove smrti), da je čak često odlazio na tajne konsultacije u Moskvu. Kako to danas vama izgleda iz ove perspektive, ta Titova međunarodna pozicija?

Ako se za nekog od političkih lidera 20. veka, koje sam smatrao i istinskim državnicima zbog toga što su bitno uticali na tokove istorije svoga doba, može reći da nijednog trena nije radio po bilo čijim nalozima, onda je to – tvrdim najodlučnije – bio Josip Broz Tito. Uverio sam se lično da je bio neobično otvoren da najpažljivije i strpljivo sasluša svoje sagovornike, ali i da je, imajući u vidu ono što je čuo, o krupnim pitanjima zauzimao stavove i donosio odluke isključivo u skladu sa strateškim interesima svoje zemlje i ciljevima partije koju je vodio. A u okviru njih – i u skladu sa vlastitim uverenjima i sopstvenim aktuelnim političkim procenama.

Uostalom, znam iz ličnog uvida u ključna dokumenta da je Tito, sa ne malo ogorčenosti, pa i povređenosti, najodlučnije odbijao optužbe slične onima koje su navedene u vašem pitanju, a koje su početkom sedamdesetih naročito intenzivno lansirane ne samo iz inostranstva, niti samo iz one opake domaće “polujavnosti” koju politička palanka naziva “čaršijom” – nego i iz kruga najbližih Titovih saradnika. I to naročito onih koji su i sami – svesni ili nesvesni toga – u pojedinim trenucima ili postojano inklinirali bilo ka Zapadu ili ka Istoku (tada su ga, podsetiću, optuživali za tajni dosluh i podleganje pritiscima Brežnjeva i Moskve). Tito je govorio, da ga parafraziram, da mu je više nego teško i žao što one koji ga i posle toliko godina najneposrednije saradnje sumnjiče za prosovjetizam mora da podseti da on u spoljnoj politici sledi samo i jedino strateške interese Jugoslavije, i samo onoliko koliko ti interesi zahtevaju – prilagođava se pritiscima koji se na SFRJ i SKJ postojano vrše i sa prosovjetskog Istoka, kao i sa Zapada.

Socijalistički funkcioneri su se borili protiv nacionalizma, nesumnjivo. Nacionalisti tvrde da se tako sprečavala sloboda govora, odnosno da je Titovo doba bilo “mračno doba”. Sa druge strane, neki kažu da je borba protiv nacionalizma morala biti žešća i dublja, da bi se sačuvala velika država. Kakav je vaš stav posle svega?

Još je polovinom sedamdesetih godina Edvard Kardelj predložio da se Savez komunista Jugoslavije dosledno i odlučno, ne samo idejnim aktivnostima nego i svim sredstvima politike i države, suprotstavi kontrarevolucionarnim tendencijama i snagama koje sve besomučnije nasrću na tekovine, vrednosti i ciljeve jugoslovenskog samoupravno-socijalističkog društva. Apostrofirao je posebno, kao najopasnije po aktuelni poredak i budući razvoj, narastajuće nacionalističko-šovinističke, kao i dogmatsko-birokratske tendencije i snage, a spomenuo je i tada upravo potisnute liberalno-kapitalističke tendencije.

Sa sigurnošću tvrdim da su snage kontrarevolucije, kako u Srbiji tako i u svim drugim delovima zemlje, jačale utoliko intenzivnije ukoliko je više rukovodstava SK i njegovih istaknutih funkcionera počelo da potcenjuje te snage i značaj borbe protiv njih, pa i da potajno sarađuje sa nacionalistima u borbi za partikularne interese ove ili one vrste. Taj oportunizam čitavih delova SKJ i njihovih istaknutih čelnika u odnosu prema sudbonosno važnoj potrebi jedinstvene idejne i političke borbe sa narastajućim snagama kontrarevolucije – rađao je sve dublje nepoverenje između vodećih ličnosti i stvarao sve teže premostivo nejedinstvo SKJ, pa i osećaj njegove nemoći prema njihovom nadiranju… A to je, opet, omogućavalo jače prodiranje nacionalizma ne samo u javni život i društvo nego i u sam SK, pa i ohrabrilo otvoreno savezništvo partijskih i državnih čelnika sa najistaknutijim bojovnicima nacionalističkih pokreta, koji su, pod krinkom disidentske opozicije, rapidno narastali kao paralelni reprezentant pre svega – najvećih nacija u zemlji.

Trebalo bi to svestranije istražiti, ali lično slutim da je taj sve rasprostranjeniji oportunizam prema divljanju nacional-šovinističkih snaga i doveo do postupne metamorfoze istaknutih čelnika SKJ – od samopregornih organizatora pobedonosne antifašističke narodnooslobodilačke borbe, istaknutih zagovornika stvaranja avnojevske Jugoslavije, pa i fanatizovanih pokretača i nosilaca borbe za pobedu autohtone socijalne revolucije – u samosvojne sadejstvenike, pa i suorganizatore ostvarivanja nacionalističke i antisocijalističke kontrarevolucije krajem osamdesetih i tokom devedesetih godina prošlog veka.

Možete li biti precizniji? Ko su ti ljudi, ko su partijski i državni čelnici, a ko bojovnici sa kojima su oni sarađivali u prodiranju nacionalizma?

Podrobniji odgovor na ovo pitanje zahtevao bi mnogo vremena. Najkraće i pojednostavljeno: inspiratore i bojovnike ćete jasno prepoznati među prvacima tzv. disidentske opozicije, pre svega onih koji su izvikani za “očeve nacija” u svojim nacionalnim elitama. A čelnike koji su sa njima počeli sarađivati ili sadejstvovati u sumrak druge Jugoslavije – među onima koji su prvi u najvišim organima Federacije i njenih federalnih jedinica zatražili reviziju avnojevskih principa.

Kada je vama postalo jasno kuda država ide, odnosno da joj sledi krvavi raspad? Znamo da ste se žestoko suprotstavljali nacionalizmu i da ste stoga satanizovani…

Kao i izrazito veliki deo čelnih ljudi, ali i građana multinacionalne i multikonfesionalne Vojvodine, spadao sam u one, izrazito istaknute među njima, koji su se beskompromisno, kontinuirano i vrlo aktivno suprotstavljali nacionalističkim tendencijama. I to od prvih meseci nakon što sam se vratio u Vojvodinu, 1981. godine, nakon 22 godine provedenih na partijskim i državnim dužnostima na nivou republike i federacije, a neposredno sa dužnosti ambasadora u Londonu. Zbog toga sam vrlo brzo po povratku, u do tada neviđeno orkestriranim beogradskim medijima, kao i internim partijskim kanalima, obeležen i satanizovan kao – kako su u horu govorili – “ideološka perjanica vojvođanskog autonomaštva i separatizma”.

Ma koliko pre svega mene lično, kao i ne malo mojih vojvođanskih saboraca i drugova po sudbini, tokom svih decenija te borbe zapenušano, intenzivno i postojano satanizovali kao junake, kako kažu, “mračnog doba”, autonomaše, separatiste, foteljaše i zaglavarene vlastohlepne panonske dogmate, pa i kao staljinoidne antislobodare, prve kolektivne autošoviniste i ostrašćene antisrbe – žao mi je što ni mi, ni naši istomišljenici u Srbiji i drugim delovima Jugoslavije – nismo bili odlučniji, mudriji i delotvorniji u borbi sa tim snagama.

Kao što sam neretko upozoravao, pošto su te snage postale u Srbiji izrazito dominantne, a ojačale i u dugim delovima bivše zemlje, desilo se ono neminovno i najstrašnije: krvavi etnogenocidni ratovi na prostoru Jugoslavije; tragični egzodus srpskog naroda i ogromne žrtve i razaranja u ratovima “u kojima Srbija nije učestvovala”; olako srozani nesumnjivi i dugo zavidno visok međunarodni kredibilitet Jugoslavije; istorijski proćerdana šansa da budemo socijalistička država koja je prva, odmah posle pada Berlinskog zida, potpuno integrisana u Evropu; nenadoknadivo teški civilizacijski sunovrati i nadugo prekinuti modernizacijski procesi svih jugoslovenskih zemalja, a pre svega Srbije, Vojvodine i BIH; trijumf najmračnijih fašistoidnih kleronacionskih snaga u skoro svim delovima druge Jugoslavije, a četnikolikih, pravoslavno svetosavskih, nacionskih i rojalističkih snaga u već decenijama nedovršenoj državi Srbiji…