Ako režimu ovog puta pođe za rukom da progura nacrt zakona o policiji koji uvodi i biometrijski nadzor, Beograd će postati svojevrsni grad Velikog brata, čiji će stanovnici biti konstatno nadgledani. Hiljade kamera su već postavljene, a softver sa neophodnim specifikacijama nabavljen. Potencijalno rešavanje “najtežih krivičnih dela” neće biti neka uteha javnosti kada njena prava na privatnost budu masovno kršena.

Svaka policija na svijetu teži da legalizuje masovni biometrijski nadzor. To nije nikakva tajna, niti isključiva odlika autoritarnih režima. Pitanje je samo da li će u svojim naumima uspjeti, koliko daleko će otići u tome, kao i da li će postojati adekvatni mehanizmi kontrole. U demokratskim društvima kontrola je svakako jača nego u zarobljenim državama jer postoji više takozvanih kočionih elemenata. Nažalost, Srbija spada u ovu drugu grupu. Primjera radi, institucije Evropske unije, a posebno Evropski parlament, zagovaraju zabranu upotrebe masovnog biometrijskog nadzora u državama članicama. Razlog: visoki rizik od kršenja ljudskih prava i sloboda. Sa druge strane, neke države, poput Kine, već uveliko koriste ove sisteme.

Novi Nacrt zakona o unutrašnjim poslovima, kao i Nacrt zakona o obradi podataka i evidencijama u unutrašnjim poslovima i novi radni dokument procjene uticaja obrade biometrijskih podataka omogućiće u Srbiji, ako budu usvojeni, korišćenje intruzivne tehnologije kroz snimanje javnih prostora, skladištenje materijala, detektovanje lica tokom snimanja, izdvajanje biometrijskih podataka iz fotografija i video-zapisa, ali i korišćenje softvera za njihovo prepoznavanje i uparivanje sa drugim bazama podataka.

OD LOKACIJE DO IDENTITETA I OBRNUTO

Treba razlikovati prikupljanje biometrijskih podataka od njihove softverske obrade. Prvi dio podrazumjeva masovno snimanje na javnim površinama korišćenjem različitih vrsta kamera. Na osnovu tih snmaka, odnosno fotografija izvučenih iz video snimaka, detektuju se lica koja se potom izdvajaju u vidu biometrijskih podataka. Postaju neka vrsta biometrijskog digitalnog koda. Ovaj proces se odvija automatizovano i za njega, prema novom nacrtu zakona, neće biti potrebno prethodno pribaviti odobrenje nadležnog suda. Odnosno, drugačije rečeno, snimanje je konstantno i neselektivno, a sistem detektuje lica svih onih koji se nađu u dometu kamera. Snimljeni video-materijal će se navodno čuvati od 30 dana do 12 mjeseci, dok će izdvojeni biometrijski podaci biti dostupni 72 časa.

Sa druge strane, za obradu prikupljenih podataka, prije svega radi identifikacije, potrebno je koristiti softver. Nacrt definiše da ovlašćeno lice ima pravo da koristi softver u slučajevima pronalaženja “izvršioca krivičnog djela za koje se gonjenje preuzima po službenoj dužnosti, lica za koje se osnovano sumnja da priprema izvršenje krivičnog djela terorizma i sa njim povezanih krivičnih djela, kao i lica za kojim se traga”.

Za razliku od prikupljanja i skladištenja biometrijskih podataka, za softversko pretraživanje ovlašćeno lice mora, prema nacrtu zakona o unutrašnjim poslovima, imati odluku suda. Postoje tri vrste pretrage. Prva poluautomatizovana koristi se kada je potrebno pratiti lice čiji je identitet već poznat ili ga locirati u prethodna 72 časa. To se vrši tako što se slika osobe unese u softver, koji zatim izvrši prepoznavanje u bazi izdvojenih biometrijskih podataka, te na osnovu dobijenih rezultata pronađe lokacije na kojima je osoba snimljena. Druga vrsta pretrage je automatizovana i koristi se kada se neko lice nadzire u realnom vremenu. Procedura je slična kao i u prethodnoj, samo što softver prepoznaje trenutnu lokaciju gdje je osoba viđena. Predviđeno je da se ovaj način može koristiti samo u određenom vremenskom periodu i to na licima koja su posebno označena kao bezbjednosno interesantna. Treće pretraživanje, koje je opet poluatomatizovano, omogućava identifikaciju nepoznate osobe. Procedura je sledeća: biometrijski podatak snimljenog lica se ukršta sa drugim raspoloživim evidencijama kako bi softver prepoznao identitet osobe. Nacrt ne definiše jasno koje su sve evidencije dozvoljene za korišćenje, što bi moglo biti problematično u pogledu toga koliko daleko je postavljena crvena linija prava na privatnost, koja nikako ne bi trebalo biti pregažena.

Pretraživanje pohranjenih video-zapisa može se vršiti prema kriterijumima poput lokacije, naziva kamernog mjesta, datuma i vremena u kom je snimak nastao, a “upotrebom posebnih analitičkih alata i na osnovu drugih kriterijuma”, stoji u studiji o procjeni uticaja. Nije objašnjeno na kakve alate se misli, niti koji su u tim slučajevima “drugi kriterijumi”.

OPASNO ORUŽJE

Sistem za dokumentovanje, odnosno fotografisanje i pravljenje video-snimaka, uključujući one u “realnom vremenu”, postoji već godinama, a instaliran je širom Beograda u sklopu projekta “siguran grad” kineske kompanije Huavej. Hiljade kamera postavljene su na skoro isto toliko lokacija u glavnom gradu, a dugo nije bilo poznato ni čemu služe, ni ko sve ima pristup njihovim podacima. Pomenuti nacrti daju odgovor na prvo pitanje. Bitno je napomenuti da same kamere nisu dovoljne za masovni biometrijski nadzor jer ne sadrže softver za obradu biometrijskih podataka. One imaju mogućnost detekcije lica, ali ne i prepoznavanja, te su, samim tim, samo prvi korak u lancu nadzora – u neku ruku neophodan, ali ne i dovoljan. Pored njih, postoje i druge vrste kamera koje sistemski nisu povezane sa softverom jer njihova osnovna namjena nije biometrijski nadzor, ali se naknadno podaci sa njih mogu koristiti i u kombinaciji softverom.

Istraživački novinari BIRN-a objavili su sredinom novembra tekst o realizovanoj nabavci softvera “Analyze Di Pro”. Inicijalno planirana da bude propratni epilog prošlogodišnjeg pokušaja usvajanja zakona o policiji, nabavka je, prilično tajno, sprovedena početkom ove godine. MUP je u nabavci program “Analyze Di Pro” opisao kao “softver za sortiranje i analizu velikih količina slika i video-zapisa, sa fokusom na slučajeve koji sadrže materijal seksualne eksploatacije dece”. Slična mogućnost koju program nudi istaknuta je i na sajtu švedske kompanije Griffeye, koja ga proizvodi: “automatsko klasifikovanje sadržaja dječje eksploatacije, sa visokom preciznošću”.

Međutim, pregledavanjem specifikacija softvera na zvaničnom sajtu kompanije, postaje jasno da alatke koje nudi u borbi protiv eksploatacije djece nisu niti centralne, niti najnaprednije karakteristike programa. Drugačije rečeno, postoje mnoge druge, koje bi ga, uzevši u obzir sve trenutne okolnosti u Ministarstvu unutrašnjih poslova Srbije, mogle preporučiti kao idealno rješenje za misteriozni softver koji se u novim nacrtima zakona nigdje ne pominje po imenu, niti detaljnije objašnjava.

“Analyze Di Pro” je vrlo opasna alatka. Između ostalog, ovo je program za biometrijsku obradu podataka. Prepoznavanje digitalnog biometrijskog koda i uparivanje fotografija i video-zapisa lica sa bazama podataka funkcioniše na isti način kako je to objašnjeno u studiji procjene uticaja i Nacrtu zakona o obradi podataka. Softver se ne ograničava samo na klasične evidencije, već ima i mogućnost “rudarenja” podataka sa interneta, skidanja i ukrštanja, na osnovu takozvanih metapodataka, sa GPS koordinatama, vremenom kada je snimak napravljen, kao i serijskim brojem telefona. Takođe, program može pretraživati i društvene mreže, odnosno prepoznavati lica na osnovu baza podataka izvučenih sa mreža poput Jutjuba, Fejsbuka, Instagrama, ali i drugih manje poznatih platformi. Softver može obrađivati i podatke sa takozvanog dark veba, gdje zaista postoji širok asortiman različitih procurjelih privatnih podataka. Korišćenjem vještačke inteligencije, program ima mogućnost “otkrivanja” skrivenih dijelova fotografije. Primjera radi, kada se neko lice ne vidi jasno iza stakla, on će napraviti “najvjerovatniju” sliku kako bi to lice moglo izgledati.

Posebno zabrinjavajuća karakteristika ovog softvera jeste mogućnost prepoznavanja lica ako je ono pokriveno ili se samo ne vidi cijelo. “Analyze Di Pro” može koristiti samo oči ili uši, ili pak takozvanu neuronsku mrežu vještačke inteligencije, da na osnovu crta lica prepozna osobu. Na sajtu se navodi da je oči nekada moguće prepoznati i ako osoba nosi tamne naočare. Takođe, softver prepoznaje i tetovaže. Svim navedenim karakteristikama treba dodati i činjenicu da “Analyze Di Pro-u” policijske biometrijske baze nisu neophodne da bi prepoznavao lica, s obzirom da na internetu postoji toliko baza, što svjesno objavljenih, što procurjelih podataka koje može iskoristiti za uparivanje. Tu se samo postavlja pitanje – da li će policija ograničiti njegovu upotrebu?

RIZIK JE VELIKI

Istraživač Fondacije “Share”, koja već duže izvještava o ovoj temi, Bojan Perkov kaže za “Vreme” da “obrada biometrijskih podataka građana kroz sistem video-nadzora praktično svih ulica, trgova i drugih javnih površina u jednom gradu predstavlja neproporcionalnu meru čija neophodnost nije dokazana”, kako kaže, imajući u vidu da bi “privatnost svih građana koji se kreću ulicama sigurno bila narušena, ali da su efekti na smanjenje kriminala i povećanje javne bezbednosti nepoznati”. Dodaje kako “ne postoje dokazi da trendovi u izvršenju krivičnih dela opravdavaju uvođenje ove mere”.

Ministarstvo unutrašnjih poslova izradilo je studiju o procjeni uticaja biometrijske obrade podataka na zaštitu podataka o ličnosti. Kao problem visokog uticaja označeno je potencijalno profilisanje lica, odnosno donošenja odluka na osnovu nekih sklonosti, pravila ponašanja, ličnih osobina, seksualnih i ideoloških opredjeljenja koja softver profiliše kroz automatizovanu obradu. Iako je to najstrože zabranjeno, nivo vjerovatnoće povrede prava i sloboda lica prema studiji je “velik”. Sa druge strane, kao pretežno visokouticajno označeno je neselektivno korišćenje softvera. To podrazumjeva da se slučajni “prolaznici” ne mogu isključiti, odnosno da će i njihovi podaci biti obrađeni ako se nađu u zoni snimanja. Kako studija navodi, to utiče na razumna očekivanja prolaznika da budu “anonimni” na javnom mjestu, te im stvara osjećaj da su “podvrgnuti konstantnom nadzoru”. Istaknute su i procjene uticaja greške softvera, pristupanja neovlašćenog lica, ali i rizika od zloupotrebe ovlašćenih službenika na prava i slobode lica – takođe pretežno visoke.

Kao što je i sama studija ukazala na postojanje rizika od zloupotrebe – iako je vjerovatnoću da se to desi označila samo kao “srednju” – ponovo se postavlja pitanje povjerenja u MUP kao instituciju. Dugogodišnja netransparentnost, zatvorenost za javnost i česti problemi sa zloupotrebama položaja stvorili su visoku dozu nepovjerenja, koja će se samo produbiti uvođenjem biometrijskog nadzora. Dovoljno je pogledati prethodne dvije-tri godine i hapšenja povezanih sa Jovanjicom ili klanom Belivuk – koliko se službenika policije našlo na optuženičkoj klupi? Ne malo. Tu je i sveprisutni strah od curenja ovako delikatnih podataka, što takođe nije strano Ministarstvu unutrašnjih poslova.

Ponovnim pokušajem proturivanja istog zakona MUP otvara mnoga pitanja, ali na malo njih daje precizan i nedvosmislen odgovor. Termin masovnog biometrijskog nadzora maskira navodnom borbom protiv najtežih krivičnih djela, nauštrb privatnosti svih ostalih stanovnika prijestonice. Ako ovaj zakon prođe, činjenica je da će građani Beograda živjeti u sjenci svemoćnog oka, koje nikada ne spava i od koga se ne mogu sakriti.