Dok se naš automobil probija kroz gužvu na prilazima centru Novog Pazara provlačeći se između vozila, pešaka i dece koja se igraju na kolovozu, postaje jasno zašto je ova varoš, jedina u Srbiji uz Beograd i Novi Sad – imala porast broja stanovnika između dva popisa.

Prema podacima Popisa iz 2022, u Novom Pazaru živi 121.113 osoba što je više od 20.000 u poređenju sa popisom iz 2011. kada je imao 100.410 žitelja. Novi Pazar je danas sedmi po veličini grad u Srbiji, a ako se ovakvi demografski trendovi nastave, već za godinu-dve biće veći i od Subotice (koja je u Kraljevinu SHS ušla kao drugi po veličini grad u zemlji, odmah iza Beograda).

Parkirali smo se pored hotela “Vrbak”, remek-dela arhitekture koje se nadvija nad rekom Raškom. Hotel je 1976. sagradio arhitekta Tomo Milovanović, rođen u ovom gradu. Na obali reke okružene vrbacima, po kojima je hotel dobio ime, dočekuje nas Salahudin i krećemo na večeru. Treći je dan ramazana i stanovnici islamske veroispovesti, kojih je u ovom gradu više od 90 odsto, strogo se pridržavaju posta. Gornji sprat restorana “Doha Sky” mesto je sa kojeg se pruža pogled na grad u kojem su očigledno nikle brojne nove zgrade, čak i od moje poslednje posete pre dve i po godine. Večera počinje u 18.01 kada se sa zidina Novopazarske tvrđave začuo pucanj iz topa, tradicija koja je nakon 70 godina pauze vraćena 2018. godine.

Tokom ramazana, restorani su puni za iftar pa smo jela odabrali unapred. Večera počinje sa (h)urmama, jer se veruje da je to “sunet”, odnosno da je tako radio Prorok Muhamed. Pošto su nas urme svojim koncentrisanim šećerom povratile od celodnevnog posta, nastavljamo sa čorbom i jagnjećim pečenjem sa đuvečom. Za desert je poslužena baklava. Piju se isključivo voda i limunada.

Salahudin nam priča kako veliki broj Pazaraca radi u inostranstvu, pre svega u Zapadnoj Evropi, a smatra se da u Turskoj živi više od dva miliona ljudi poreklom iz ovih krajeva, koji su se tamo odselili početkom i sredinom 20. veka. U tekstu “Iz FNRJ u Tursku” na sajtu Peščanika Vladan Jovanović 2013. objašnjava razlog masovnog iseljavanja muslimana iz Sandžaka u Tursku nakon 1945: “Pasivan odnos muslimana različitog etničkog porekla prema antifašističkom pokretu tokom Drugog svetskog rata izazvao je nepoverenje novog režima prema njima u Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji, zbog čega su tretirani kao ‘nepoželjna’ i ‘nelojalna’ manjina. Zato je već 1945. Sandžak izgubio teritorijalnu autonomiju, predviđenu dve godine ranije u Pljevljima, kada je osnovan ZAVNO Sandžaka. Kao i posle balkanskih ratova, teritorija Sandžaka je opet podeljena i pripojena federalnim državama Srbiji i Crnoj Gori. Mere kolektivizacije na selu (1945–1953), eksproprijacija i druga imovinska ograničenja direktno su pogađale preostale turske zemljoposednike u Jugoslaviji. Zakoni o reviziji agrarne reforme (1945) i ograničenje zemljišnog maksimuma na 10 hektara (1953) naročito su podstakli neodlučne da se masovnije iseljavaju u Tursku. Iseljavanje je podsticano i ostalim merama kojima su se socijalističke vlasti razračunavale sa ‘verskom zatucanošću’ i patrijarhalnom tradicijom muslimana: ukidanjem šerijatskih sudova, donošenjem zakona protiv nošenja feredže, zabranom kupoprodaje žena, ukidanjem verskih škola i muslimanske štamparije u Sarajevu, uvođenjem obaveznog školovanja, donošenjem zakona o braku, uvođenjem seoskih zadruga, donošenjem propisa o obrezivanju lekarskom intervencijom i slično”.

Ovi podaci se moraju imati u vidu da bi se sa više razumevanja sagledali trenutni odnosi i situacija u ovom delu zemlje. Osim u Tursku i Zapadnu Evropu, veliki broj sandžačkih Bošnjaka otišao je proteklih decenija i u Bosnu i Hercegovinu, posebno u Sarajevo gde su postali jedna od najuticajnijih zajednica. Međutim, i pored svih tih iseljavanja, u proteklih sto godina Novi Pazar beleži ovako impresivne rezultate popisa stanovništva.

“U mojoj generaciji gotovo svi imaju troje, četvoro ili petoro dece. Ja ih imam četvoro!”, priča nam Salahudin dok posle večere, koja je kratko trajala (bez alkohola, nema razloga da večera traje duže od sat), odlazimo u šetnju gradom. Vreme je toplo, početak je proleća i na ulicama je sada još više ljudi nego kada smo došli u grad. Pored tradicionalnih orijentalnih radnji – buregdžinica, poslastičarnica i spicara, poslednjih godina otvoreno je mnogo nargila-barova u kojima sede isključivo muškarci. Većina devojaka na ulicama obučena je u tradicionalnu muslimansku odeću, gotovo svi muškarci, čak i tinejdžeri, nose bradu. Većina butika sa ženskom garderobom u izlozima ima tradicionalne suknje, haljine, šalove i hidžabe dizajnirane ipak u modernom duhu. Na jednom štandu u pešačkoj zoni stoji natpis “Udjeli iftar – nahrani postača” (“postač” je čovek koji posti); reč je o humanitarnoj organizaciji koja prikuplja novac za siromašne sugrađane kako bi i oni mogli sebi da priušte dostojanstven obrok na kraju dnevnog posta.

Kada sam prošli put bio u Novom Pazaru, obišao sam Čavića kuću, prvi savremeni objekat koji je sazidan u gradu 1911. još u vreme “turskog zemana”, godinu dana pred Prvi balkanski rat, u kojem je Otomanska imperija izgubila Sandžak. Čavići su jedna od najčuvenijih gradskih porodica u Novom Pazaru, još s kraja 18. veka. Sazidali su je braća Šahsuvar-beg i Šemsi-beg.

Bila je to prva kuća u gradu koja je bila sazidana od cigle i pokrivena crepom. Ostala je priča da su braća Čavić identičnu kuću videli u Solunu, pa su, oduševljeni njenim izgledom, istu napravili u Novom Pazaru. Nisu žalili novac da ostvare svoju želju. Iz Soluna su doveli arhitektu koji im je uradio plan solunske bliznakinje. Iz ovog grada doneli su tepihe i mnoge komade nameštaja, a u Sjenici su naručili poznate ćilime da zastru prostrane sobe. Izgrađena je na mestu gde im je ranije bila stara porodična kuća, na početku Ejup-begovog sokaka, u današnjoj Ulici 8. marta.

Sudbina je htela da se nikada niko od braće Čavića nije uselio u nju! U narodu se pričalo da je begove Čaviće stigla kletva jer su komšije govorile da su “Čavići podigli ‘zvonaru’ kako bi gledali tuđe žene po avlijama”. Po završetku Prvog balkanskog rata srpska vojska ulazi u Novi Pazar i u kuću Čavića smešta Štab Ibarske divizijske oblasti. Godinu dana nakon izbijanja Prvog svetskog rata austrougarska vojska je uzima za Komandu, a posle oslobođenja u nju se useljava Oblasni štab srpske vojske, da bi u Kraljevini Jugoslaviji bila pretvorena u prvu gimnaziju. Na krovu kuće bilo je zvono koje je zvonjavom pozivalo đake da pođu na nastavu. Nakon Drugog svetskog rata u ovoj zgradi je bila osnovna škola i na kraju uprava Trgovinskog preduzeća “Sloboda” i “Uniprom”. Kuća je pre neku godinu prevedena na dosta naslednika i uknjižena u katastar. Ostaje nepoznato kakva će biti njena dalja sudbina pošto, kako čujemo, naslednici nikako ne mogu da se dogovore oko toga.

Pijemo kafu u bašti ispred Sportske dvorane “Pendik” dok na dečjem igralištu pored traje “Ramazanski turnir u malom fudbalu”. Iz zvučnika odjekuju stihovi “…čini mi se mjesec ramazana počinje…” pesme Jer kad ostariš Bijelog dugmeta iz 1984. Nedaleko su Gradski bazeni sa visokom ogradom koja ih okružuje kako bi zaštitila žene od nepriličnih pogleda. Od pre nekoliko godina smene na bazenima su odvojene – muške i ženske. Isto je i sa fitnes-centrima. Prolazimo kroz park i stižemo do Gazi Sinan-begove džamije. Izgrađena je sredinom 16. veka, a kao i druge novopazarske džamije i ova je mnogo puta rušena i paljena. Nakon završetka Drugog svetskog rata komunističke vlasti su je koristile kao skladište za žito i ostale namirnice. “U nju su i konje sa tovarom uvodili i po džamiji ostavljali nečist i prljavštinu. Iz ovog teškog perioda džamija je opstala kao veoma ruinirana građevina, koja se usljed pojave velike vlage i buđi, a nakon skladištenja žita, dobro oštetila. Njeni zidovi su vidno propali usljed djelovanja vlage i glodara koji su se hranili uskladištenim žitom u njoj!”, navodi “Glas islama”.

Nakon obnove i proširenja, koje je trajalo nekoliko godina, otvorena je uoči ramazana 2016. u novom monumentalnom izdanju. Džamija nije okružena modernim zgradama zahvaljujući zelenim površinama oko nje koje su sačuvane u vidu Gradskog parka i Rekreacionog centra, pa je njena monumentalnost vidno sačuvana. U sklopu džamije nalazi se Omladinski centar “Gazi Sinan-beg” i prostorije Muslimanskog omladinskog kluba. Dok smo prolazili pored nje, počinjala je molitva i desetine, uglavnom mlađih muškaraca ulazilo je džamiju.

Ulazimo u Prvomajsku ulicu koja je zapravo stara čaršija, nekadašnja kaldrma je, nažalost, presvučena asfaltom koji gaze točkovi automobila. Salahudin nam priča kako postoje planovi da se asfalt skine, kaldrma sanira i ulica pretvori u pešačku, što bi bilo i jedino logično rešenje. Na samom ulazu u ulicu pažnju mi privlači natpis “Spicara Titov vrh” (Titov vrh je, inače, najviši vrh Šar-planine u Severnoj Makedoniji). Preko puta je butik sa ženskom garderobom po imenu “Mekka”, pored mesara sa ramazanskim suhomesnatim specijalitetima – naravno, isključivo je u pitanju ovčetina, jagnjetina i govedina.

U Prvomajskoj ulici na broju 79 nalazi se Altun-alem džamija, koju je početkom 16. veka izgradio Muslihudin Abdulgani poznat pod imenom Mujezin hodža al-Medini. Ona predstavlja retko remek-delo islamske arhitekture i pod zaštitom je države od 1979. U njenom dvorištu nalazi se mezar (grob) muftije Muamera Zukorlića, koji je ovde sahranjen nakon ekshumacije koju su zahtevali članovi porodice.

Mujezin hodža al-Medini je izgradio mnoge građevine na Balkanu. U Skoplju je podigao Kuršumli han, džamiju, obnovio je jedan hamam i posedovao nekoliko kuća i dućana. Izgradio je džamiju i karavansaraj u Mažićima kod Zvečana. U Vakufnami iz 1550. mogu se naći svi njegovi projekti na teritoriji Novog Pazara: Altun-alem džamija, mekteb na tlu džamijskog kompleksa, tri kuće za boravak imama, han, šest dućana pored hamama, šest kožarskih dućana u Tabačkoj čaršiji na obali Raške, sedam mlinova pored mosta (jedan od njih je bio sa pet vitlova). Sasvim je sigurno da je graditelj Altun-alem džamije bio bogat čim je izgradio toliko objekata, ne samo sakralnih. Međutim, on je bio i vrlo obrazovan i učen. To potvrđuje njegovo zvanje “mevlana” (mevlana Muslihudin efendija) – to je počasno zvanje koje su mogli nositi samo istaknuti islamski učenjaci i filozofi.
Osmanlijski putopisac Evlija Čelebija i austrijski diplomata Teodor Ipen opisuju je kao najzanimljiviju džamiju Novog Pazara, stavljajući je tako i ispred zadužbine Isa bega Isakovića. Analizirajući arhitekturu do danas sačuvanih džamija, jasno je uočljiv njen jak uticaj na oblikovanje pojedinih elemenata kao što su tremovi, minareti, obrada otvora, dekorativna plastika.

Kao u onoj Balaševićevoj pesmi – pred put nazad na Kopaonik navratili smo u buregdžinicu “Sve pod sač” na čuvene novopazarske mantije, kiselo mleko, pite i burek. Kažu da je tajna dobrih mantija u autentičnom receptu starom nekoliko decenija, u veštim rukama i kvalitetu namirnica od kojih se pravi, to tvrdi Jasmin Dervišnurović (35), vlasnik radnje. Izradom pita i mantija njegova porodica bavi se duže od 20 godina, a on je posao nasledio od oca Sulejmana Dervišnurovića Ćura, nekada uspešnog novopazarskog boksera. Tokom dve smene oko 20 žena u kuhinji dnevno pravi oko 2.000 do 3.000 hiljade komada mantija.

Dopisujem se sa ambasadorom Turske u Beogradu koji mi kaže da su u Srbiji najbolji iftari u Novom Pazaru. On i njegove kolege iz drugih islamskih zemalja često dolaze na iftar u Novi Pazar. Salahudin mi priča kako konzuli Turske i Bosne i Hercegovine u Novom Pazaru često priređuju iftare. “Konzulska vremena”, rekao bi Andrić.