Novim Zakonom o rodnoj ravnopravnosti iz 2021. godine uveden je i definisan rodno osetljiv jezik kao “jezik kojim se promoviše ravnopravnost žena i muškaraca i sredstvo kojim se utiče na svest onih koji se tim jezikom služe u pravcu ostvarivanja ravnopravnosti, uključujući promene mišljenja, stavova i ponašanja u okviru jezika kojim se služe u ličnom i profesionalnom životu”. Prema Zakonu (član 37, stav 3) upotreba rodno osetljivog jezika je predviđena u oblasti obrazovanja, vaspitanja, nauke i tehnološkog razvoja, između ostalog, u udžbenicima, nastavnom materijalu, u svedočanstvima, diplomama, klasifikacijama, zvanjima, zanimanjima i sl. Takođe, Zakon u oblasti javnog informisanja (član 44, stav 3) propisuje da su sredstva javnog informisanja dužna da prilikom izveštavanja koriste rodno senzitivni jezik i da na taj način učestvuju u razvijanju svesti o značaju rodne ravnopravnosti što vodi ka iskorenjivanju rodnih stereotipa, diskriminacije na osnovu pola, kao i rodno zasnovanog nasilja, nasilja u porodici i nasilja prema ženama. Pored toga što Zakon (članovi 37 i 44) obavezuju organe javne vlasti, obrazovne institucije i medije na korišćenje rodno osetljivog jezika, a za kršenje odredbi predviđa i novčane kazne, upotreba ovakve vrste jezika izazvala je seriju burnih reakcija i debata u javnosti.

Jezik predstavlja “živu materiju” i kao takav je podložan promenama, kao i usklađivanju sa društvenim tendencijama dok neminovno ide u korak sa vremenom društva u kojem se koristi kao sredstvo komunikacije, razmene mišljenja i dijaloga. Tako je uvođenje novih termina u jezičku upotrebu, pogotovo kada je reč o zanimanjima u ženskom rodu, sasvim očekivan i logičan jer su nastale promene u pogledu povećanog broja zaposlenih žena koje u sve većem procentu zauzimaju radne pozicije koje su tradicionalno pripadale osobama muškog pola. Na primer, pojmovi poput domaćice, učiteljice, doktorke itd. su se tokom vremena ustalili u jezičkoj upotrebi da se retko kada vodi polemika oko njihove “doslednosti” i “(ne)pravilnosti”, dok istovremeno predstavljaju uloge i zanimanja koje su u ženskom rodu i prate logiku rodno osetljivog jezika. Postavlja se pitanje zašto termini poput psihološkinja, ministarka, premijerka, vojnikinja nailaze na veliki otpor od strane naučne zajednice i Srpske pravoslavne crkve, koje predstavljaju institucije sa širokim društvenim uticajem, a koje promovišu veoma konzervativan stav prema pitanjima upotrebe rodno osetljivog jezika.

OTPOR PREMA KORIŠĆENJU RODNO SEZITIVNOG JEZIKA

Među prvim i najglasnijim protivnicima korišćenja rodno osetljivog jezika je Odbor za standardizaciju jezika, koji kao naučnostručno telo pri Srpskoj akademiji nauka i umetnosti ima savetodavnu ulogu u pogledu pitanja koja se odnose na politiku upotrebe i standarda srpskog jezika. Odbor uporno ostaje pri stavu da rodno senzitivni jezik predstavlja ozbiljan vid nasilja nad srpskim jezikom i njegovom književnojezičkom normom, dok se istovremeno zalaže za korišćenje “generičkog muškog roda” kojim se muški gramatički rod predstavlja kao univerzalni i koji obuhvata većinu imenica kako muškog tako i ženskog roda. Tako se prema mišljenju Odbora pojedina zanimanja u ženskom rodu, poput pilotkinja ili akademkinja, smatraju nepotrebnim i supstitutivnim sa svojim muškim oblicima – pilot i akademik.

Nedavne izjave poglavara Srpske pravoslavne crkve o protivustavnosti zakona koji promoviše i nameće rodno osetljivi jezik, otkrivaju da crkva gaji vrlo konzervativan odnos prema ulozi žena u srpskom društvu. Takođe, crkva insistira na očuvanju tradicionalnih vrednosti braka i porodice koji su, prema zvaničnom mišljenju verskog poglavara, veoma ugrožene insistiranjem na upotrebi rodno osetljivog jezika. Međutim, ovakve izjave sadrže niz nelogičnosti i nerazumevanja osnovnih ciljeva Zakona o rodnoj ravnopravnosti i koncepta rodno senzitivnog jezika. Pre svega, ostaje nejasno na koji način je zakon protivan Ustavu, s obzirom da se Ustavni sud u Srbiji kao jedino telo koje je nadležno za ocenjivanje ustavnosti zakona u državi do sada nije oglašavao po pitanju neustavnosti zakonske odredbe o upotrebi rodno osetljivog jezika.

Prema jedinoj javno dostupnoj inicijativi za ocenu ustavnosti koja je podneta Ustavnom sudu, kao argumenti za neustavnost odredaba koje se odnose na upotrebu rodno osetljivog jezika navodi se to da Zakon ne definiše šta zapravo znači pojam rod niti se propisuje na koji način se utvrđuje rodno osetljiv jezik, što može da dovede do pravnog haosa i suspenzije primene brojnih propisa koji nisu usklađeni sa članovima novog zakona. Međutim, Zakon propisuje da primena rodno osetljivog jezika stupa na snagu tri godine nakon njegovog donošenja, upravo iz razloga da bi se ostavilo dovoljno vremena za neophodno usklađivanje odgovarajućih akata. Takođe, treba imati u vidu da se rod kao lično svojstvo eksplicitno navodi u Zakonu o zabrani diskriminacije, kao i da član 20 ovog Zakona posebno zabranjuje diskriminaciju pola, roda i rodnog identiteta.

Takođe, nejasna je konstatacija crkvenog poglavara o kauzalnoj vezi između upotrebe rodno osetljivog jezika i ugroženosti braka i porodice, pogotovo što nije dato bilo kakvo dalje objašnjenje na osnovu koga se može potkrepiti pomenuta veza. Snimak koji je nedavno objavljen na društvenim mrežama u kome crkveni poglavar oslovljava nepoznatu žensku osobu sa vrlo uvredljivim rečima poput “jadnica” i “bednica”, zbog njenog kritikovanja prethodne izjave crkvenog poglavara po pitanju rodno osetljivog jezika, izazvao je burne reakcije u javnosti. Sa aspekta rodno senzitivnog jezika, nejasno je zašto verski poglavar koristeći upravo pojmove koji prate logiku ovakvog jezika kritikuje osobe koje se zalažu za njegovu upotrebu. Stiče se utisak da crkveni poglavar selektivno kritikuje rodno osetljiv jezik tako što nema problem sa korišćenjem degradirajućih imenica u ženskom rodu, ali zato se vrlo protivi upotrebi imenica koja se odnose na zanimanja i profesije u ženskom rodu.

Zanimljivo je i da su se kroz javne i medijske debate oko primene rodno osetljivog jezika pojavili argumenti protiv imenovanja ministarskih i visoko-diplomatskim pozicija u ženskom rodu, poput “ministarka”, “ambasadorka” ili “rektorka”, i to od strane žena koje se upravo nalaze na takvim funkcijama. Naime, pojedine žene percipiraju svoje pozicije isključivo u muškom obliku jer smatraju da u ženskom obliku one gube svoj smisao i dovode do pogrešnih zaključaka da se radi, na primer, o suprugama ministara ili ambasadora, a ne o osobama koje obavljaju isključivo funkciju za koju su imenovane. To samo ukazuje na neosvešćenost pojedinih individua, koje pored toga što obavljaju i zauzimaju vrlo uticajne i važne društvene pozicije ne mogu da izađu iz krugova ustaljenog patrijarhalnog sistema koji tretiraju žene i njihov rad kao manje vredan i cenjen.

KAUZALNA VEZA IZMEĐU RODNE RAVNOPRAVNOST I RODNO OSETLJIVOG JEZIKA

Pored toga što Zakon o rodnoj ravnopravnosti navodi da upotreba rodno senzitivnog jezika pozitivno utiče na razvijanje značaja o rodnoj ravnopravnosti, a samim tim i na smanjivanje rodne diskriminacije, vrlo je važno napomenuti da se kroz korišćenje ovakve vrste jezika obezbeđuje veća vidljivost žena, ne samo u lingvističkoj, već i u javnoj sferi života. Takva vidljivost doprinosi da se rad i uticaj žena percipira kao kompetentan i više cenjen, ali isto tako ravnopravan sa poslovima i radom koje obavljaju muškarci. Budući da sve veći broj žena zauzima važne društvene pozicije i da se bavi značajnim profesijama, jezik bi takođe trebalo da prati i da se usklađuje sa aktuelnim društvenim trendovima.

Insistiranje na upotrebi generičkog muškog roda kao jezičkog standarda samo održava postojeće patrijarhalne obrasce moći u sferi lingvistike, koji percipiraju muškarca kao subjekta i aktivnog jezičkog faktora naspram žene objekta i pasivnog faktora, što se dalje preliva i na druge sfere društvenog života i doprinosi očuvanju postojećih obrazaca razmišljanja, stavova i govora. Iako pojedini segmenti društva zagovaraju održavanje tradicionalnih i patrijarhalnih sistema moći i odnosa kojima se isto tako čuva status quo u lingvistici, nove društvene promene i menjanje strukture tržišta rada, koje ima sve veći procenat žena na vodećim i do sada dominantno muškim radnim mestima, neminovno vodi ka jezičkoj transformaciji i njegovoj senzibilizaciji u pogledu rodnog identiteta.

Značaj rodno senzitivnog jezika se ogleda u činjenici da se rodna ravnopravnost kao tekovina savremene civilizacije i dugogodišnje borbe žena za nezavisnost i bolji društveni položaj može dodatno ojačati lingvističkim rešenjima. Rodno osetljiv jezik vodi do veće vidljivosti osoba ženskog roda i priznavanju njihovog značaja i doprinosa samim činom imenovanja njihovih uloga i rada u gramatički ženskom rodu i obliku.

Autorka je savetnica za integraciju Beogradskog centra za ljudska prava