Za “Eksperiment Buljkes” prvi put sam čuo kao dete; deda mi je pričao kako je 1945. sa grupom meštana Bača i okolnih sela “išao u Buljkes da priprema napuštene nemačke kuće za dolazak Grka”. Nije mi tada bilo jasno o kakvim Grcima je reč sve dok mnogo godina kasnije nisam prošao kroz Buljkes, današnji Maglić, i na seoskom groblju video nekoliko spomenika sa grčkim imenima.

Utočište u ravnici: Grci u AP Vojvodini 1945–1949. kroz arhivsku građu naziv je izložbe u Arhivu Vojvodine otvorene do 7. juna, a bavi se upravo ovom temom.

Da li znate kada je u Vojvodini živelo najviše etničkih Grka? Da li je to možda period osamdesetih prošlog veka kada je nekoliko stotina studenata iz Grčke u Novom Sadu pohađalo fakultete, u najvećoj meri DIF i Medicinski? Ili u drugoj polovini 18. veka kada se nakon trećeg pada Beograda u turske ruke 1739. velika zajednica grčkih trgovaca i zanatlija naselila u Novi Sad? Odgovor glasi: od 1945. do 1949. kad je u Vojvodini, u današnjem Magliću a nekadašnjem Buljkesu, postojala Autonomna grčka republika.

Selo Buljkes je u drugoj polovini 18. veka naseljeno nemačkim stanovništvom koje je do početka 20. veka naraslo na više od 3.000 žitelja. Nakon Drugog svetskog rata, kao i ostala nemačka sela u Vojvodini, i Buljkes je ostao bez stanovnika (deo je pobegao pred dolazak Rusa i partizana, ostali su završili u logorima), ali kuće su ostale opremljene. U maju 1945. u ove nameštene kuće doselilo se 4.650 grčkih izbeglica, pripadnika narodnooslobodilačke armije “ELAS” (komesari, komandanti, partijski rukovodioci). Buljkes je u to vreme imao status eksteritorijalne opštine Grčke u kojoj su važili grčki zakonski propisi i koje je Jugoslavija priznavala. Ovo izuzeće iz jurisdikcije bilo je bez presedana, kuriozitet u našoj državničkoj praksi. U početku je to bio samo sabirni logor u koji su vojnici dolazili na oporavak, no kasnije je život u Buljkesu postao organizovaniji. O redu se brinula policija “IKA”. Imali su svoju štampariju koja je izdavala “Glas Buljkesa”. Sredstvo plaćanja bio je “buljkeski dinar” čije retke originalne primerke možete da vidite na izložbi. Za vreme svog boravka u Buljkesu Grci su vodili i matične knjige rođenih, venčanih i umrlih. Zanimljivo je da su Grci slali i svoje posebne jedinice u radne akcije poput one za prugu Šamac–Sarajevo.

Rezolucija Informbiroa podelila je Grke u Buljkesu. Jedni su podržavali Staljina a drugi KPJ. Da bi se sprečilo međusobno trvenje pa i ubijanje, doneta je u proleće 1949. odluka da Grci koji su za Rezoluciju budu iseljeni, a oni koji su verni KPJ imali su pravo slobodnog izbora pa su neki od njih i ostali.

Danas u Novom Sadu žive njihovi potomci sa prezimenima Kozimidis, Josifidis, Pagonis, Konstantinidis…

Na izložbi u Arhivu Vojvodine video sam jedan novinski isečak i jedno parče mermera koji su mi upotpunili mozaik ove priče. Znao sam da su Grci u Buljkesu imali svoje pozorište, ali ne i to da je ono moglo da primi 1.500 ljudi (više nego velika sala u današnjem SNP-u) i da je završeno za svega tri meseca. Izgledalo je spektakularno, kao kopija nekog antičkog teatra sa velikim mermernim natpisom “Atina”, što mu je bio zvanični naziv. Deo tog mermernog natpisa danas je vlasništvo Bojana Bogunovića iz Maglića i možete ga videti na izložbi u Arhivu Vojvodine.

“Pozorište se nalazilo na mestu današnje Osnovne škole ‘Žarko Zrenjanin’ u Magliću. Sazidano je početkom 1946, svega šest meseci nakon dolaska Grka. A srušeno je 1958. Mermerna tabla na ćirilici bila je okačena na ulazu u pozorište. Tabla ne grčkom koja je takođe bila na ulazu, nažalost nije sačuvana!”, ispričao mi je Bojan Bogunović. “Zanimljivo je da su na poleđini table uklesana nemačka slova. To znači da su Grci spomenik sa starog nemačkog groblja ‘pozajmili’ za natpis ‘Atina’”, kaže on. Nešto slično video sam i u Beloj Crkvi gde mermerni spomenik borcima NOB-a ispred Ruske crkve na poleđini još uvek ima potpis nemačkog kamenoresca.

Na izložbi možete videti i veliki broj fotografija Grka iz Buljkesa, kao i nekoliko umetničkih slika koje su nastale kao sećanje na građanski rat i izbeglištvo. U okviru izložbe prikazuje se i dokumentarni film snimljen u martu 2023. u mestu Notia u Grčkoj, u kojem su objavljeni razgovori sa nekadašnjim stanovnicima Vojvodine i njihovim potomcima. Dan nakon otvaranja izložbe, održana je promocija knjige Pozorišne i umetničke aktivnosti grčkih političkih izbeglica u Istočnoj Evropi (1945–1956) dr Tasosa Angelopulosa, predavača u Školi drame Nacionalnog teatra Grčke. Tasos Angelopulos se upustio u istraživačku avanturu koja je trajala skoro četiri godine, prikupljajući podatke o Buljkesu.

Izložba u Arhivu Vojvodine počinje novinskim isečcima iz “Slobodne Vojvodine” 1946. koji izveštavaju o “dramatičnim borbama ELAS-a i vladinih monarhističko-fašističkih trupa na Severu Grčke”. Slede izveštaji o izbeglicama koje iz severne Grčke prelaze u Jugoslaviju: “Izbeglice su sa sobom dovele i 209 grla sitne i krupne stoke!” Zatim: “Vladini odredi u Grčkoj spaljuju seoske kuće i zlostavljaju stanovništvo”, “U Grčkoj ima 30.000 političkih zatvorenika – grčkih demokrata koji su se borili u pokretu otpora”. Naslov od 8. maja 1946. kaže: “U Bačko-palanačkom reonu Buljkes prvi završio prolećnu setvu!”. Grčke izbeglice imale su potrebu da se dokažu u odnosu na svoje novopečene komšije iz susednih sela.

U izveštaju broj 4.268 od 12. oktobra 1946. koji je iz Pokrajinskog komiteta poslat Centralnom komitetu KP Jugoslavije navodi se da se od oko 4.000 Grka koji su došli u Vojvodinu, njih 2.500 nalazi u Buljkesu – “od toga je muškaraca 2.316, žena 164 a dece i odojčadi 64. (…) Van Buljkesa uposleno je 1.342 Grka: u Novom Sadu 286, u selu Stara Moravica 252, Senti 232, na salašu kod Sombora 57, na pruzi Brčko–Banovići 300”.

Prvi je kod nas o ovoj istorijskoj epizodi pisao Milan Ristović, vanredni profesor na Katedri za Opštu savremenu istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu. U njegovoj knjizi Eksperiment Buljkes – grčka utopija u Jugoslaviji 1945–1949 nalazimo na opis propasti “eksperimenta”: “Kraj ‘komune u Buljkesu’ počeo je otvaranjem sukoba KPJ sa Informbiroom, za čije stavove su se posle izvesnog oklevanja, izjasnili u velikoj većini rukovodioci KPG i DAG, pa tako i oni u Buljkesu. Ovaj ‘privredni eksperiment’ pokazaće se i socijalno i politički – neuspelim. Nikos Zaharijades je u junu 1948. otputovao u Moskvu gde je CK KPSS 15. juna izneo svoju verziju odnosa grčke KP sa KPJ, optužujući jugoslovenski partijski i državni vrh (pored nevoljnog priznavanja značaja jugoslovenske pomoći), za ‘neprincipijelnost’, skrivanje suštine sukoba sa IB, za kritike Staljinove politike, itd”.

Aleksandar Ranković je u hitnoj depeši od 7. jula 1948. obavestio Josipa Broza o problemima sa grčkim partijskim rukovodstvom i stanju na granici. Smatrao je, između ostalog, da “Grke kojih ima samo u Buljkesu, treba pustiti da odu ako to sami žele. Nama bi njihov odlazak sa faktičke strane bio od koristi, jer se rukovodstvo u Buljkesu nalazi u rukama lopova i neprijatelja naše zamlje”, koji su naneli veliku “materijalnu i privrednu” štetu, o čemu će poslati izveštaj. Naglasio je da “Makedonci i makedonska deca ne žele da napuštaju Jugoslaviju što je vrlo dobro poznato i grčkom rukovodstvu”, ali da postoje naznake da će “započeti kampanju protiv nas i na tom pitanju. U ovom slučaju njihovi argumenti biće ravni nuli, jer su ovakvu masovnu emigraciju sami prouzrokovali svojom pogrešniom politikom”.

Krajem avgusta 1949. prva grupa stanovnika (1.200 lica) Buljkesa prebačena je do mađarske granice. Tokom prve polovine septembra, u sledeća tri transporta prebačeni su preostali članovi bivše grčke “crvene komune” preko Mađarske u Čehoslovačku. U jednom od transporta nalazili su se i proterani grčki učitelji i vaspitači predvođeni Nikosom Georgijadisom, optuženi za protivjugoslovensko delovanje i “zloupotrebu gostoprimstva”. Njima je na teret stavljano (pored glavnog razloga – otvorenog izjašnjavanja za Rezoluciju IB), posebno sa strane slavomakedonskih emigranata, da su na svaki način sprečavali učenje na makedonskom, širenje literature pa i samu njegovu upotrebu.

Zvanično objašnjenje gašenja izbegličke “komune” u Buljkesu pruženo je u opširnom redakcijskom članku objavljenom u beogradskoj “Borbi” 5. septembra 1949. U njemu je izneta “istorija” nastanka ove osobene zajednice, sa neugodnim detaljima o zloupotrebama njenog rukovodstva, otkrivenim posle inspekcije državne Kontrolne komisije, svedočenjima onih njenih nezadovoljnih i maltretiranih stanovnika koji se nisu slagali sa “linijom” Zaharijadisa i njegovih tamošnjih pristalica. Na taj način je stavljena tačka na “slučaj Buljkes”.

Među samim Grcima u Buljkesu pred odlazak iz sela bilo je sukoba između onih koji su podržavali Tita i većine drugih koji su bili za Staljina. Radnici koji su došli da spremaju selo za nove stanovnike pričali su kako su u bunarima nalazili leševe ubijenih ideoloških neistomišljenika.

Tako je krajem 1949. dolaskom novih stanovnika iz različitih delova zemlje – od jugoistočnog Banata preko Bosne i Hercegovine i Like, do najbrojnije grupe iz Grdeličke klisure, Buljkes za svega pet godina tri puta potpuno promenio sastav svog stanovništva.

Kristijan Obšust iz Arhiva Vojvodine skrenuo mi je pažnju i na odličan češki sajt: www.memoryofnations.eu na kojem se nalaze dokumentovana audio i video-svedočenja preživelih učesnika brojnih istorijskih događaja u Čehoslovačkoj od Prvog svetskog rata do danas. Tu se, između ostalih, nalaze i ispovesti 69 učesnika Građanskog rata u Grčkoj koji su posle Jugoslavije nakon 1949. utočište našli u Čehoslovačkoj. Primer projekta kakav, nažalost, i pored stotine miliona dinara utrošenih u “digitalizaciju” u našoj zemlji, još niko nije detaljno sproveo. Izložba u Arhivu Vojvodine je primer “trganja od zaborava” jednog dela naše istorije o kojem se jako malo zna.