“Ako kročiš u čivutski vrt, na sedmo koleno čini će pasti… I ko da nema drugih bašti… Di sve pupi i sve šljašti… Di na miru možeš šeboj i božure krasti…”, pevao je Balašević prepričavši tako jedno od starih vojvođanskih verovanja. A ima ih mnogo kada je o ovdašnjim Jevrejima reč. Jedne uzrečice se sećam još iz rodnog Bača: “Mađar, Mađar… a kad umre – nose ga na čivutsko groblje”. Ova “doskočica” opisivala je čest slučaj kada su vojvođanski Jevreji imali mađarska ili nemačka imena, kasnije u Kraljevini Jugoslaviji i srpska, kojima su se “maskirali” u pripadnike većinskog ili vladajućeg naroda kako bi sebi ili porodici olakšali život u (po njih veoma često) burnim vremenima. Kada bi umrli, sahranjivali bi ih ipak na jevrejskom groblju.

Kada sam došao u Novi Sad da studiram 1988, kupio sam bicikl i krenuo da otkrivam grad. Jedno od najfascinatnijih mesta bilo je novosadsko jevrejsko groblje koje se nalazi na kraju Ulice Dože Đerđa, iza rimokatoličkog. Ovo groblje je preživelo Holokaust i preseljenje preživelih Jevreja u Izrael, i do danas raskošni secesijski i art deko nadgrobni spomenici svedoče da su ovdašnji pripadnici judaističke veroispovesti predstavljali najelitniji sloj novosadskog društva.

Od 76 sinagoga koliko je u Vojvodini postojalo do Drugog svetskog rata, preživele su samo one u Novom Sadu, Subotici i Senti.

Pre dve godine jedan bogati njujorški Jevrejin posetio je sinagogu u Novom Sadu u Jevrejskoj ulici, nekoliko secesijskih palata čiji su vlasnici pre Drugog svetskog rata bili Jevreji i na kraju – Jevrejsko groblje. Bio je fasciniran onim što je video, ali i zbunjen činjenicom da Novi Sad uopšte ne koristi to što ima – jedno od najlepših i najbolje očuvanih jevrejskih grobalja u Istočnoj Evropi: “Postoje agencije iz Njujorka koje organizuju putovanja za bogate američke Jevreje gde oni posećuju preživela jevrejska groblja u Istočnoj Evropi i troše velike sume novca na smeštaj, hranu, lokalni transport i vođene ture…”. Predložio sam Gradu Novom Sadu da se nešto uradi po ovom pitanju i osim početne zainteresovanosti tadašnjeg gradonačelnika ništa se nije pomerilo u tom pravcu da grad koji je prošle godine bio Evropska prestonica kulture postane i ozbiljan centar verskog turizma za jednu posebno značajnu i uticajnu ciljnu grupu.

Nekako u isto vreme posetio sam sinagogu u Subotici. Ulazimo u hram i kao i svi koji ovde kroče – ostajemo nemi od lepote. Sinagoga iz 1902. druga je po veličini u Evropi i peta u svetu, izgrađena je po projektu budimpeštanskih arhitekata Marcela Komora i Deže Jakaba, saradnika Edena Lehnera, tvorca mađarske varijante secesije. Korišćena je opeka i bojena Žolnai keramika sa kitnjastim ukrasima koji se zasnivaju na mađarskim narodnim motivima. Enterijer sinagoge obnovljen je sredstvima Republike Mađarske (oko 3.000.000 eura). Hajnalka Ileš, koordinatorka Fondacije subotička sinagoga, priča da je Ljubiša Ristić tokom osamdesetih ovde postavljao predstave svog KPGT-a i na neki način “oskrnavio” prostor – uvodeći životinje i izvodeći “opscene” pozorišne predstave sa golotinjom i sličnim scenama neprimerenim za hram. Kaže da sinagoga danas služi kao prostor za koncerte klasične i džez-muzike i druga dešavanja, a tokom velikih jevrejskih praznika ovde se obavljaju i verski obredi.

Od brojne i bogate jevrejske zajednice u Subotici koja je brojala 6.000 članova pre Holokausta, preživelo je samo njih 1.000; većina se iselila u Izrael, pa ih je danas samo oko 200.

Mala sinagoga u Senti je jedini sefardski hram u Vojvodini. Posle 1957. godine pretvorena je u fiskulturnu salu, a pre nekoliko meseci je obnovljena. Za realizaciju ovog projekta Vlada Mađarske obezbedila je gotovo 620 hiljada evra, a opštinska uprava nekoliko miliona dinara. Obnovljenu sinagogu sam sa nekolicinom ambasadora država koje su bile učesnice Senćanske bitke (Poljska, Austrija, Mađarska…) prvi put posetio prošlog ponedeljka povodom godišnjice ovog događaja i uverio se da je nekadašnja fiskulturna sala zaista postala impresivni hram kulture i sećanja na život ovdašnjih Jevreja.

Od objekata u kojima su nekada bile sinagoge u Vojvodini, sačuvana je još nekolicina: u Somboru je u bivšoj jevrejskog bogomolji komunalno preduzeće, u Apatinu je baptistička crkva, a u Debeljači u Banatu – magacin.

U Bajši, Kovilju, Kucuri i Erdeviku mali objekti sinagoga pretvoreni su posle rata u stambene objekte i potpuno su neprepoznatljivi. U Bačkoj Topoli sačuvana je zgrada Rabinata sa malom “zimskom sinagogom” i u njoj se danas nalazi lokalna biblioteka.

Sve ostale sinagoge su porušene, nažalost, većina njih posle Drugog svetskog rata kada se ono malo Jevreja koji su se vratili iz Aušvica i drugih logora odselilo u Izrael. Neke od tih sinagoga bile su toliko lepe i impresivne građevine poput onih u Pančevu (srušena 1954), Bečeju (1962), Kikindi (1955), Zrenjaninu (1941), Rumi (1943), Adi (1962), Vrbasu (1948), Sremskoj Mitrovici (1942)… da je prosto neverovatno kako čak i u to vreme nije bilo zrna razuma da se sačuvaju, bar kao koncertne dvorane poput one u Novom Sadu.

Obilazeći Vojvodinu, nailazio sam na uglavnom potpuno zapuštena jevrejska groblja, dok su u nekim mestima i sasvim uništena. Na mesnom groblju u Debeljači gde je do 1941. živelo mnogo Jevreja, njihovo groblje ograđeno je zelenom žičanom ogradom na kojoj je tabla koja nas obaveštava: “Novu ogradu Jevrejskog groblja podiglo je ESJF, European Jewish Cemeteries Initiative, čiji je osnivač Rabi Jicak Šapira, u saradnji sa Savezom jevrejskih opština Srbije uz finansijku pomoć Savezne Republike Nemačke, kao sećanje na Jevreje iz Debeljače koji su stradali u Holokaustu!”

Decenijama zapušteno Jevrejsko groblje u Beloj Crkvi je na inicijativu meštanina Emanuela Veverice očišćeno i uređeno u leto 2020. Sredstva za uređenje obezbedila je organizcija ESJF. Emanuel redovno obilazi ovo groblje i brine se o njemu i jedan je od nekolicine nejevreja koje sam sretao u vojvođanskim mestima koji žrtvuju svoje vreme, energiju i novac da bi održavali nadgrobne spomenike naroda kojem ne pripadaju. Drugi je Zdravko Vulin, aktivista iz Bača čije je udruženje građana “Moj Bač” pre nekoliko godina očistilo i uredilo do tada potpuno zapušteno jevrejsko groblje u ovom mestu. Jevrejsko groblje u Staroj Pazovi nalazi se odmah uz protestantsko i pravoslavno. Nadgrobne spomenike obrasle mahovinom redovno čisti i održava starina Stevan Korać, pesnik i entuzijasta iz obližnjeg sela Vojka.

Ovi retki savremeni “pravedni među narodima” ne spasavaju više žive Jevreje kao što su to neki dobri ljudi činili u Drugom svetskom ratu, nego njihova groblja, ali i obraz zajednice koja nema kapacitet da to institucionalno reši.

Zrenjanin je jedini grad u Vojvodini i celoj Srbiji koji je dopustio postavljanje “kamenja spoticanja”, metalnih pločica sa imenima jevrejskih porodica stradalih u Holokaustu koje su ugrađene u pločnike ispred kuća i zgrada u kojima su ti ljudi živeli. Posvećene su porodicama Elek, Ekštajn, Kunstler, Đarfaš i Ivanji.

Pošto je većina vojvođanskih sinagoga srušena, najmanje što možemo da učinimo je da mesta na kojima su se nalazile obeležimo višejezičnim tablama sa njihovim fotografijama. Na taj način bi generacije onih koji prolaze ulicama naših sela i gradova postali svesni činjenice da je tu pored njih do pre 80 godina živeo narod čija su kulturna i privredna dostignuća ostavila veliki trag u ovom društvu.