Centar za primenjenu istoriju i Združena akcija Krov nad glavom organizovali su u nedelju javno vođenje na temu “Istorija borbe za krov nad glavom u Beogradu”, prikazujući kako je izgledala borba za pravo na stanovanje u periodu između dva svetska rata, kakvi socijalni zakoni su usvajani i da li se može povući paralela sa današnjom situacijom u glavnom gradu.

Nakon Prvog svetskog rata i proglašenja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Beograd postaje svojevrsni administrativni centar zajedničke države. Počinje kakva takva industrijalizacija, urbanizacija, ljudi napuštaju sela, studenti dolaze u prestonicu, te Beograd u međuratnom periodu doživljava trostruko uvećanje broja stanovnika. Sa druge strane, radnička klasa i nekvalifikovani radnici žive u katastrofalnim okolnostima; bez dnevne svetlosti, skučeni u sobicama od po nekoliko kvadrata, umiru od bolesti u potpuno nehigijenskim uslovima.

Prema nekim podacima, 1911. godine je oko 80 odsto ljudi u Beogradu živelo u siromaštvu.

Komunistički revolucionar i budući narodni heroj Jugoslavije Rodoljub Čolaković opisuje u knjizi O jednom pokoljenju svoj prvi susret sa gradom, koji u to vreme doživljava kao “prljav, neuređen grad, još u ruševinama”. Njegovo svedočenje o uslovima u kojima živi, daje sliku tadašnjice većine tek pristiglih Beograđana.

“U sobi u kojoj smo se smjestili bile su dvije postelje, starinski orman, sto i dvije stolice, tako da se u sobi nije moglo čestito ni okrenuti”…”nas trojica dijelili smo jednu postelju, tako što su dvojica spavala u postelji, a treći na smjenu pored postelje, na patosu, pokrivajući se našim zimskim kaputima”.

Socijalni stanovi

 Javno vođenje započelo je na Gundulićevom vencu. Preko puta, na strani prema Dunavu, nalazi se nekoliko starih, omanjih zgrada, sazidanih 1911. godine. Izgrađene su kao socijalni stanovi za radnike zaposlene u direkciji za tramvaje i osvetljenje i njihove porodice. Stanovi između dvadeset i trideset kvadrata, sa klozetom unutra (tuševi su bili napolju), ostavom, predsobljem i povećim prozorima kroz koje se probija svetlost bili su značajan iskorak napred za one koji su do juče živeli u udžericama.

Red građevina iza, sazidan je sa istim ciljem, da budu socijalni stanovi. Jedino što su građene deceniju kasnije. Namenjene za radničke i siromašnije činovničke porodice.

Strah od revolucije bila je glavna pokretačka snaga progresivnih reformi u oblasti stanovanja. Iako tadašnji zakoni o stanovanju nisu nikada predviđali da se izdvaja novac iz budžeta za socijalno stanovanje, nastao je skromni fond kao inicijativa sporadičnih institucija – za oko dvadeset odsto radnika u industriji.

Zakoni su bili vremenski ograničeni, ali su se stalno produžavali. Predviđali su određene povlastice za zakupce; u vidu ograničene cene kirije, otežanog izbacivanja (stanodavci su mogli da ih izbace samo ako ne plaćaju redovno), kao i rekvizicija – u ovom slučaju prinudno oduzimanje dela imovine za potrebe naroda, uz nadoknadu štete.

Ipak, “Radničke novine”, tadašnje glasilo radničke klase blisko Komunističkoj partiji, ukazivalo je redovno na korupciju prilikom dodele socijalnih stanova, nepoštovanje zakonski ugovorene cene, protivzakonito ponašanje iznajmilaca, kao i na selektivnu rekviziciju, koja je uglavnom zaobilazila bogate porodice u gradskom jezgru.

Zakone koji su regulisali socijalno stanovanje ukinuo je kralj Aleksandar 1930. godine.

Socijalni stanovi su se uvek rentirali, a cena je u proseku bila duplo manja od cene regularnog stana. Međutim, ni to nije bilo dovoljno nisko za najniže i najsiromašnije članove društva, mahom nekvalifikovane radnike.

Divlja naselja 

Oni najsiromašniji doseljenici bili su prinuđeni da se sami snalaze. “Dovuku preko noći grede, pobiju u zemlju, podignu krov od jeftinih okrajaka, a pokriju ga starim komadima od pleha, od nekih pocepanih kanti, porcelanskih lonaca, razapnu privremeno okolo ponjave i čerge umesto zidova”, opis je jednog autora iz tridesetih godina, kako je izgledala sumorna svakidašnjica onih koji su ostali i ispod kateogrije socijalnog stanovanja.

Javno vođenje je nastavljeno u Dobračinoj ulici, nedaleko od današnjeg Dorćol Platza. Na prostoru između ove ulice i tramvajskog depoa i dalje se nalaze neke udžerice do kojih se dolazi uskim prolazom koji spaja dve ulice, Ovo je nekada bila Pištolj Mala, slična kao Jatagan Mala iz serije Senke nad Balkanom.

Zemlja na kojoj su nicala ova nehigijenska i nesrećna naselja bila je često u vlasništvu rentijera, koji su po visokim cenama izdavali sirotinji pravo da se tu nastane. Neki od njih su danas prepoznati kao zadužbinari i filantropi.

U ovim naseljima, infrastruktura je pratila gradnju i naseljavanje, umesto obrnuto. Nakon nekog vremena, grad bi ih prosto raselio, te su ona nicala na drugim lokacijama. Jedna od posljednjih nalazila su se gde je danas naselje Marinkova bara.

Paralela sa današnjicom

 Teško je povući paralelu između tadašnjice i današnjice, jer se radi o dva vremenski potpuno različita perioda. Međutim, činjenica je da ni danas u Srbiji socijalno stanovanje ne funkcioniše na način kako bi trebalo. Dovoljno je prisetiti se sablasnog naselja Kamendin u Zemun Polju, namenjenom socijalno ugroženim porodicama, koje su živeći tamo poslednjih godina postale još ugroženije; ili pak činjenica da i dalje postoje kolektivni centri za izbegličke porodice koje, uprkos obećanjima raznih vlasti, do danas nisu zbrinute.

Prostora za napredak ima na pretek; ako je stanovništvo predstonice u kraljevini SHS bar neko vreme bilo zaštićeno raznim merama i zakonima o stanovanju koji su bili progresivniji nego danas, onda bi se okolnosti mogle poboljšati i u današnjoj Srbiji.

 

Čitajte dnevne vesti, analize, komentare i intervjue na www.vreme.com