Književne teme (1958)

Književnost Mlade Bosne (1965, dva izdanja)

Tokovi tradicije (1971)

Posleratna srpska književnost 1945—1970 (1972, drugo izdanje 2012)

Dogma i utopija Dimitrija Mitrinovića: počeci srpske književne avangarde (1977)

Kritika i avangarda u modernoj srpskoj književnosti (1979)

Skriveni pesnik: Ivo Andrić (1981)

Kritička književnost (1983)

Nasleđe srpskog modernizma (1985)

Istorija moderne srpske književnosti — zlatno doba 1892-1918. (1986, dva izdanja)

Književnost kao kritika ideologije (1991)

Knjiga o Andriću (1992)

Književnost i javna reč (1994)

Kritičke rasprave (1995)

Jevrejski pisci u srpskoj književnosti (1998)

Istorija srpskog PEN—a (2006)

Čovek savremenog doba vlada moćnim, apokaliptičkim silama samouništenja, koje je postalo realnost života na pragu 21. veka, te više nema potrebe da pojam čuda vezuje za neprirodno, onostrano i vanzemaljsko, u šta je srednjovekovni kaluđer verovao kao u svakidašnju formu svoga duhovnog sveta. Današnjem čoveku čudesno je ono što je još nedosegnuto i neobjašnjeno. Prostor koji je ranije bio označen kao fantastičan sveden je na najmanju meru: mnoge neprirodne pojave objašnjene su kao prirodne i zakonite, mnoge tajne sile su obuzdane, a mnoge misterije ne samo otkrivene nego već stavljene u službu čoveka. Ono što je juče bilo čudo, danas je postalo izazov, sa kojeg je spala zastrašujuća maska tabua. Nekad isključivo spiritualna i mistična, fantastika je danas sekularna, alegorična i ironična. Upravo zato neki savremeni teoretičari književnosti odlučno svode fantastiku isključivo na čiste fantastične žanrove, iz kojih su sasvim isključili naučnu fantastiku, avanturističke romane, trilere i pornografiju sve ono što se ostvaruje u sadržaju, a ne u svekolikoj književnoj strukturi fantastičnog teksta, i što govori o mogućnim svetovima do kojih nauka i tehnologija (pseudo-nauka i pseudo-tehnologija) još nisu dosegnule; naučna fantastika počiva na mogućem, a čista fantastika na nemogućem.

Izmene u pojmu fantastike i promene u strukturi žanra – koje su se mogle pratiti kako u iskazu, položaju i ulozi pripovedača, tako i u prirodi priče i u njenom značenju – išle su uporedo sa promenama u modelu vladajuće kulture, zadržavajući uvek, kao i sam mit, nepromenljivo jezgro (invarijantu, paradigmu). U srpskoj fantastici, svaka promena odnosa prema onome što se smatralo natprirodnim, čudesnim i nestvarnim, bila je vezana za promene u svesti i znanju, za izmene u duhovnim potrebama, moralu, verovanjima, težnjama i jeziku kulture datoga vremena. Ta kulturna ideologija nije morala biti vladajuća; naprotiv, kada je rušila navike, ona je najčešće bila u opreci i sukobu sa zvaničnom ideologijom vladajućih slojeva -nudila je alternativu, neku drugu mogućnost za izlazak iz duhovnog tesnaca. Samo time mogu se objasniti tvorački talozi drevnih kultura u duhovnom nasleđu i jeziku onih naroda koji su kroz istoriju rasli i napredovali uprkos nepovoljnim životnim okolnostima, istorijskim nedaćama i nemirnom podneblju.

Koreni srpske fantastike sežu duboko u prošlost, jednim krakom u staru slovensku mitologiju, a drugim – možda čak i jačim – u nepoznato preistorijsko duhovno nasleđe Balkana. Do njega su odvajkada s lakoćom stizali svi prednjoazijski mitovi iz "kolevke vera", mešajući se s izvornim kulturama i tradicijama doseljenika. Nevidljivi slojevi stare duhovnosti morali su ostati negde u dnu podsvesti mlađih, kasnije pridošlih i uobličenih kultura, bar kao tragovi obrednih magijskih rituala i animističke svesti, koji su se u docnijem folklornom nasleđu mogli sačuvati kao osnovne paradigme fantastičnog. Tu se možda kriju mnogi ključevi za raspoznavanje mističnih znamenja dobra i zla, tajnih simbola, zaštitnih vradžbina i strahovanja, koji su se, kao potisnute i prividno prevaziđene praznoverice, zadržali i do danas ne samo u narodu nego i kod obrazovanijih ljudi. Književna fantastika i umetnička imaginacija iz tog nepresušnog bunara vuku svu neiscrpnu moć dočaravanja drukčijih, alternativnih svetova, gde se ustanovljuju drukčija pravila života – pravila svojstvena fantastičnim književnim žanrovima. U takvim pričama, kao i u drevnim predanjima i bajkama, lako se pomeraju uobičajene granice vremena i prostora, prekoračuju razlike između mogućeg i nemogućeg, između gornjeg i donjeg sveta, između svoga i tuđeg zakona. Odnosi koji su utvrđeni u realnom svetu gube se ili obrću naglavačke, a to još više proširuje mogućnost beskonačnog variranja fantastičnih motiva. Mimetička svojstva pripovetke održavaju se pretežno u detalju, dok se didaktička svojstva potiskuju u pozadinu. Tako se postiže poznati efekat "oneobičavanja", tj. prodora fantastičnog u sferu realnog, na čemu se, dobrim delom, zasniva sva poetika fantastične priče.

Zahvaljujući tim protejskim svojstvima, i gotovo nepresušnim vrelima u duhovnoj tradiciji i kulturnoj podsvesti naroda, folklorna fantastika ostaje glavni izvor građe i za modernu srpsku fantastiku.

Srpska fantastična književnost radije i lakše menja ikonografiju, dekor i spoljašnju formu neobične priče nego njenu unutrašnju strukturu, jezgro i tvoračku motivaciju samog žanra.

U srednjevekovnoj srpskoj književnosti, kao i u celom hrišćanskom svetu, pojam fantastike zavisio je pre svega od biblijske mitologije i crkvenih učenja. Bez obzira na to iz čega je proisticala, na šta se naslanjala i šta je sve u sebi prerađivala, hrišćanska dogma je svoju eshatološku filosofiju ovog i onog sveta gradila na veri u čuda, koja jedina mogu održavati vezu i sklad između vidljivog i nevidljivog. Doživljaj natprirodnog i čudesnog u hagiografskim spisima i životima svetaca bio je osnova motivske strukture izgrađene na jedinstvenim temeljima – na opštoj veri u čudesa. Nju su podjednako delili i obrazovani i neobrazovani slojevi društva, ujedinjeni zajedničkom hrišćanskom ideologijom i opštom vizijom sveta. Provala nestvarnog i natprirodnog u strukturu priče o životu, doživljajima i posmrtnom čudotvorstvu srpskih svetitelja – kakav je, na primer, bio sv. Simeon (Stefan Nemanja), čija biografija, iz pera njegovih sinova, arhiepiskopa Save i kralja Stefana Prvovenčanog, stoji u temelju srpske pisane književnosti – bila je, nesumnjivo, izraz verovanja u čuda i, u tom smislu, potvrda vere, ali nipošto forma tzv. čiste fantastike, u kojoj je čudesno samo sebi cilj. Čuda sv. Simeona kao i čudesa mnogih drugih srpskih svetitelja često su bila u službi profanih, ovozemaljskih, pa čak i praktičnih državnih i ratnih potreba, što govori o tome da se već na samom početku srpske fantastične književnosti u njoj mogu razlikovati dva tipa fantastike: intencionalna i neintencionalna fantastika. Čudesno takođe ima dva svojstva: čistog mističnog zanosa, vizije i otkrovenja, koje vodi ka spoznaji Boga, i sekularizovanog čuda, koje fantastičnu priču usmerava u određenom pravcu, daje joj moralni smisao i didaktičku svrhu. Jače naglašenu vaspitnu crtu i u srpskoj srednjevekovnoj književnosti imale su starozavetne apokrifne priče i parabole o čudima, o uznošenju na nebesa (Knjiga o Varuhu, Viđenje Isaijino) ili o silasku u pakao (Obilaženje Bogorodice po mukama), o strašnom sudu, o postanju i apokalipsi (Tajna knjiga ili upit Ivanov), kojima su i kanonske i jeretičke crkve strogošću jezovitih upozorenja pridobijale pastvu za svoja učenja.

Taj usmereni strah od iskušenja, kazne, nečistih sila, pakla i večitog ispaštanja – koji je u jarkim bojama i živopisnim slikama bio označen kao suprotnost ozarenoj ideji blaženstva – u narodnoj mašti se mešao s paganskim duhovnim nasleđem. O jačini toga prodora srednjevekovne fantastike u duhovnu kulturu i folklorno nasleđe naroda može posvedočiti kretanje jednog motiva, koji je sam po sebi bio daleko manje upečatljiv od zastrašujućih predstava zlih demona u crkvenim spisima i propovedima. Preuzet iz antičke književnosti (od Pseudokalistena) – koja je kao svetovno štivo nesumnjivo imala manji krug primalaca nego crkvena i verska književnost, koja je bila deo misije i obreda – motiv "tamnog vilajeta" ušao je u srpsku narodnu tradiciju preko srednjevekovnog Romana o Aleksandru Velikom
(Srpske Aleksandride), ali je tek u narodnom predanju dobio onu misaonu dubinu, simboliku i nadistorijsko dejstvo, onu zgusnutost značenja i pregnantnost svevažeće arhetipske paradigme, koju u srpskoj duhovnoj tradiciji taj motiv ima kao simbol svekolikog sudbinskog prokletstva. Tamni vilajet je sudbina i paradigma svih graničnih i marginalnih kultura što se kolebaju između dva izbora, između dva sveta i dve mogućnosti, između carstva nebeskoga i carstva zemaljskoga: "Ako uzmeš, pokajaćeš se; ako ne uzmeš, pokajaćeš se."
…

Odlomak iz knjige Predraga Palavestre Kritičke odlike srpske fantastike