Količinom i značajem artefakata koji su doprli do našeg vremena, vinčanska kultura je verovatno najbogatija, najraskošnija praistorijska kultura sa ovih prostora. Zahvaljujući činjenici da se prema dosadašnjim saznanjima najznačajnije naselje ove kulture nalazilo u blizini prostora koji u naše vreme zauzima glavni grad Beograd, može se reći da Vinča ima prednost u šansama da dopre do žiže interesovanja naših savremenika.

Još krajem devetnaestog veka, primećeno je da u okolini dunavske obale u blizini sela Vinče kraj Beograda sporadično bivaju pronađeni fragmenti predmeta od gline. Godine 1908, kustos Narodnog muzeja Miloje Vasić započeo je istraživanja koja će se (prekidana ratovima) produžiti sve do 1934, nakon čega je nastavio da se ovim značajnim nalazištem bavi i sledećih dvadesetak godina, publikujući radove zasnovane na dotadašnjim istraživanjima. Iskopavanja na lokalitetu Vinča Belo brdo bili su mogući zahvaljujući filantropskoj pomoći britanskog novinskog magnata ser Čarlsa Hajda, pobornika nezavisnog novinarstva i ljubitelja arheologije, koji je u istraživanja investirao u to vreme značajna sredstva, stipendirajući takođe studente Beogradskog univerziteta.

VINČANSKA METALURGIJA I ESTETIKA: Pripadnici vinčanske kulture su po prvi put na ovim prostorima boravili u stalnim naseljima tokom čitavog niza generacija, baveći se zemljoradnjom i stočarstvom, a sa efikasnošću njihovog društva rasla je i brojnost zajednice, koja se više nije bavila pukim preživljavanjem, već je bila u mogućnosti i da se bavi razmenom dobara sa drugim kulturama, i drugim rafiniranim aktivnostima. Štaviše, Vinčanci su poznavali rudarstvo, baveći se preradom cinabarita, živinog sulfata koji je služio za dobijanje dragocenog crvenog okera, upotrebljivog za bojenje tkanine,keramike, i slično. Osvojili su proizvodnju bakra i koristili to za izradu sekira, dleta i raznog nakita, kao što svedoče bakarne narukvice i perle na vinčanskom nalazištu Gomolava, u blizini Hrtkovaca u Sremu.

Prostor na kojem je ova kultura obitavala obuhvatao je, osim čitave teritorije Srbije, i delove današnje Rumunije, Bugarske, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Mađarske. Ipak, po rečima našeg sagovornika, arheologa Bobana Tripkovića, u vreme vinčanske kulture naselje u današnjoj Vinči kod Beograda zaista je imalo nadregionalni značaj. "Iz ovog naselja potiču dokazi o postojanju razvijene razmene, koji nisu tako evidentni na drugim vinčanskim lokalitetima. O tome svedoči opsidijan, vulkansko staklo crne boje, koji je bio izuzetno važna i vredna sirovina u praistoriji. Opsidijan nastaje hlađenjem vulkanske lave i u Evropi ga ima na svega nekoliko lokacija – na dva mesta u Karpatima, na dva ostrva u Egeji, i na četiri mesta u centralnom Mediteranu, na italijanskim ostrvima. Svako od tih mesta je različito po svom hemijskom sastavu, tako da je moguće utvrditi sa koje lokacije potiče svaki predmet, odnosno sirovina od koje je izrađen. Na osnovu analiza hemijskog sastava koje smo radili na Univerzitetu Berkli u Kaliforniji utvrđeno je da je opsidijan iz Vinče dopremljen sa karpatskih planina – iz današnje Slovačke – stotinama kilometra prema severu. To znači da se Vinčanac susretao sa drugim kulturama, da je dopirao u njemu strane sredine, i čak ako zamislimo da su stranci zapravo dolazili u Vinču donoseći te sirovine, suština je ista – postojala je razmena dobara, znanja i inovativnih ideja. Opsidijan je tada bio toliko važna sirovina da ga neki arheolozi nazivaju i ‘crno zlato’, tražeći najbolji ekvivalent da objasne njegovu vrednost tokom praistorije. Najčešće je korišćen kao sečivo, neprevaziđeno oštrih ivica, ali su od njega izrađivani i bodeži, iz Egeje su poznate vaze od opsidijana, dok su u Anadoliji izrađivana čak i ogledala. Na Belom brdu je do sada pronađeno oko 1500 komada opsidijana – uglavnom su to mala i oštra sečiva – što je količina retko zabeležena drugde, čak i na drugim vinčanskim lokalitetima u okruženju. Ipak, još uvek se raspravlja o značaju trgovine opsidijanom u vreme Vinčanaca. Da je postojala nekakva organizovana trgovina opsidijanom, za pretpostaviti je da bi mnogo veća količina ovog materijala bila pronađena i u Vinči i na drugim lokalitetima. Na drugoj strani, na Vinči su prisutne keramičke posude sa dekoracijama koje nisu originalno vinčanske, tj. pretpostavlja se da su ili donesene odnekud, ili su ih na mestu izradili došljaci. U prilog postojanju razvijene razmene i nekakvog regionalnog sistema vrednosti govore i mnogobrojni ukrasi – narukvice, privesci i perle – od mediteranskih školjaka spondilus i glicimeris. To nam govori da su tadašnji stanovnici Vinče bili estete, koje nisu žalile truda da dođu do ovih retkih predmeta. U to vreme postojala je potreba da se pojedinac i njegova porodica istaknu u društvu, da sredina prepozna taj značaj koji su pridavali sebi, i u tom konkurentskom odnosu su nabavka i isticanje vrednih predmeta svakako mogli imati korisnu ulogu. Nakon oblikovanja, od školjke je nastajala (najčešće) narukvica pravilnog oblika bele i ružičaste boje, koja veoma lepo deluje na telu. U vinčansko vreme, korišćenje tih školjaka za izradu nakita bilo je rasprostranjeno od oblasti prikupljanja u Jugoistočnoj Evropi, sve do Centralne Evrope i dalje do pariskog basena, u radijusu od nekoliko hiljada kilometara. One su po broju nalaza najprisutnije u podunavskom regionu, iako ih naravno ima i u oblastima Egeje i Jadrana, s obzirom da su tamo prikupljane. To govori da je verovatno korišćen rečni tok Dunava, Vardara i Strume, ali i Neretve…"

VINČANSKE DAME: Jedna od impresivnih pojava koje govore o životu u Vinči jeste produkcija glinenih figurina – pronađeno je na hiljade primeraka, koje govore o razigranosti duha ove kulture, kakav god smisao ovih figurina bio. Teškoću u razumevanju konteksta u okviru kojeg su nastale uvećava činjenica da su primerci figurina nalaženi u bukvalno svim delovima naselja, uključujući i đubrište, ali da nije zabeležen slučaj da su evidentirane kao prilog u grobovima. Iako na velikom broju figurina nije moguće prepoznati polne karakteristike, neki od najreprezentativnijih primeraka predstavljaju žene. Njihovo lice nalik na masku odražava manirizam koji je za nas još uvek misterija.

Među originalnim izrazima vinčanske kulture svakako su i prozopomorfni poklopci, keramički predmeti koji izgledaju kao da istovremeno odražavaju ljudske i životinjske crte – ponekad naslućuju konture čovečijeg lica, a po obliku ušiju bi se reklo da predstavljaju sovu ili mačku. Može se pretpostaviti da su korišćeni kao poklopci za amfore. S obzirom da je uočljivo da su izrađeni sa velikom pažnjom, možda su služili radi čuvanja nekakve dragocene sadržine, ili tečnosti koja je sklona vetrenju.

Raznolikost i složenost ispoljavanja ove kulture, kao i njena rasprostranjenost, verovatno mogu da donesu još mnoga iznenađenja tokom novih istraživanja, o čemu svedoči i Boban Tripković: "Postoji, recimo, jedan zanimljiv fenomen u vinčanskoj kulturi, koji je decenijama ostao zanemaren. Naime, još šezdesetih godina prošlog veka, u današnjoj Mačvi su uočeni mali lokaliteti, prečnika oko četrdeset metara, okruženi vodom ili dubokim i širokom rovom. Pretpostavlja se da su bili nastanjeni sa svega jednim ili dva domaćinstva. Lokaliteti se nalaze u sredini koja je bila često plavljena i pretpostavljeno je da su zemljom iz rova nasipali unutrašnji prsten, taj deo izdizali u odnosu na plavno okruženje i na taj način se dodatno štitili u negostoljubivoj sredini. Tih naselja je do sada identifikovano 48, i oni su za sada prilična misterija. Na osnovu postojećeg materijala sa površine izgleda da ne pripadaju samo vinčanskoj kulturi, već i kasnijim periodima praistorije sve do oko 2500 p.n.e. Sredina u kojoj su ta naselja osnivana bila je veoma dinamična, sa tokovima Kolubare i Save koje su menjale svoja korita i time drastično uticale na promenu okruženja u severozapadnoj Srbiji. Trenutno je u povoju projekat obilaska i istraživanja tih naselja…"

Hajd vaza

Hajd vaza, jedinstvena posuda
u obliku ptice

Veliki dobrotvor Vinče, Čarls Hajd, posetio je ovaj lokalitet samo jednom, u julu 1930. godine. Igrom slučaja, dva dana pre njegovog dolaska, Miloje Vasić je pronašao jedan od najlepših i najzagonetnijih vinčanskih nalaza – keramičku posudu fine izrade, u obliku ptice sa poluloptastim izraštajima na vrhu glave. Ništa slično pre ili nakon toga nije otkriveno, a nalaz je prozvan "Hajd vaza".