Dve sinteze o balkanskoj istoriji koje ovde uzimamo u razmatranje: Istorija Balkana prof. Stevana Pavlovića i Istorija Grčke novog doba Ričarda Kloga spadaju u one retke novije radove o Balkanu koji su odoleli iskušenjima vremena zadržavši naučničku distancu i uzdržanost neophodnu za uspešno pisanje ovakvih dela.

Stevan Pavlović (1933) britanski je istoričar srpskog porekla, donedavno dugogodišnji profesor na Univerzitetu u Sauthemptonu, u Engleskoj. Prva monografija S. Pavlovića pojavila se još 1961. godine pod naslovom Anglo–ruska borba za prevlast u Srbiji, 1837–1839: Misija pukovnika Hodžesa. Od kasnijih njegovih dela posebnu pažnju su privukle knjige Jugoslavija – preživljenik bez izgleda: Jugoslavija i njeni problemi 1918–198. i Veliki jugoslovenski diktator. Tito – ponovno tumačenje.

Pavlovićeva Istorija Balkana obuhvata period od Prvog srpskog ustanka do završetka Drugog svetskog rata. Mada se autor izjasnio za najširi geografski opseg pojma Balkan, od istočnih Alpa do Egejskog i Crnog mora i od Dnjestra do Jadrana, knjiga ne obuhvata hronološki ujednačeno ceo ovaj prostor. Kada piše o XIX veku, Pavlović se mahom ograničava na nacionalne balkanske države Srbiju (Crna Gora je obrađena uzgredno), Grčku, Bugarsku i Rumuniju (Vlašku i Moldaviju). Ostali delovi Balkana dati su preko imperijalnog konteksta, tj., sagledavanja procesa u Habzburškom i Otomanskom carstvu i njihovog prisustva i uticaja na Balkan. Imperijalni kontekst dobro je ukomponovan u knjigu i predstavlja njen važan deo. U poglavlju koje obuhvata Balkan od Prvog do kraja Drugog svetskog rata stiče se utisak da je autor ujednačenije obuhvatio prostor koji je označio imenom Balkan, pre svega, tretiranjem svih Jugoslovena, preko odeljaka o Kraljevini Jugoslaviji.

Pisanju knjige Pavlović je pristupio s iskustvom četvorodecenijskog bavljenja balkanskom istorijom, opremljen literaturom na glavnim svetskim jezicima. Govoreći o poteškoćama pisanja ovakve knjige, pisac se zapitao: "Da li je istorija Balkana misterija? Ili ta stvarnost nije tako jednostavna?" Taj tako često iracionalni obrazac ostaće silom prilika nerazumljiv, pošto je mnogo više ljudi koji su skloni da ga prihvate nego onih koji bi bili spremni da se odvaže i pođu rizičnim putem u misteriju da bi sagledali stvarnost. Taj put u misteriju kojim se odvažio Pavlović svakako je višeznačan. Ipak, pristupajući prošlosti Balkana, pisac je dao prednost političkoj i donekle ekonomskoj istoriji a ne kulturnim obrascima i intelektualnim stremljenjima. Ovo je utoliko više šteta jer je autor u uzgrednim tretiranjima kulturnog života pokazao veliku umešnost. Odeljci koji se bave izgrađivanjem nacija i nacionalnih država kao i zaključni deo koji daje autorova shvatanja o Balkanu, zavređuju posebnu pažnju.

Opredeljujući se da prati, u prvom redu, politički razvoj balkanskih država, pisac se izložio neizbežnom iskušenju svrstavanja i simpatija. Ovo iskušenje Stevan Pavlović je majstorski savladao davši do sada jednu od najuzdržanijih i najpromišljenijih sinteza prošlosti Balkana, pisanu sa zavidnom političkom korektnošću. Ovo je postigao analitičnim pristupom nacionalnim pokretima balkanskih naroda, komparativnim metodom koji traga za zajedničkim obrascima i kontekstualizacijom balkanskih procesa u evropski okvir. Kada je u pitanju ekonomski kontekst, njemu je posvećena dovoljna pažnja, mada se čini da bi određeni tabelarni pregledi s ekonomskim i demografskim pokazateljima, koje je autor propustio da uvrsti u knjigu, čitaocu bili od velike pomoći. Isto važi i za genealoške loze balkanskih vladara, koje bi neupućenom čitaocu svakako olakšale putovanje kroz noviju balkansku prošlost.

U stilskom pogledu knjiga je primer najboljeg spoja anglosaksonske jezgrovite rečenice i beogradskog stila za koji se čini da je ostavio traga na Pavlovićevo delo. Jezgrovitost, odmerenost i smirenost autora svakako predstavljaju najbolju preporuku domaćem čitaocu da uđe u misterije Balkana kroz ovu važnu sintezu.

Pored Istorije Balkana, izdavačka kuća Klio publikovala je i nekoliko istorija pojedinih balkanskih naroda, među kojima je i delo Ričarda Kloga: Istorija Grčke novog doba (izvorni naziv knjige bio je Kratka istorije Grčke/A Concise History of Greece). Klog je trenutno viši naučni saradnik koledža Sent Entoni na Oksfordskom univerzitetu. Ranije je bio profesor balkanske istorije na Londonskom univerzitetu. Pored Kratke istorije Grčke (1992), objavio je i knjige: Politika i akademija (1986), Stranke i izbori u Grčkoj (1987) i Anatolika: istraživanja grčkog istoka u XIX i XX veku (1996). Trenutno radi na obimnijoj modernoj istoriji grčkog naroda koja će obuhvatiti i njegovu dijasporu.

Klogova Istorija Grčke pokriva razdoblje od kraja XVIII veka do 1996. godine. Kako je sâm autor naznačio, proces ponovnog uključivanja Grčke u zajedničku evropsku kuću jedna je od glavnih tema ove knjige. Ušavši u epohu prosvećenosti s elitom koja je bila opsednuta minulom slavom Helade, Grčka je dočekala kraj veka kao jedina balkanska, i jedina pravoslavna zemlja, koja je nedvosmisleno postala deo Evrope. Klogova knjiga objašnjava koji su istorijski procesi doveli do ovakvog ishoda.

Delo je pisano s očiglednom pretenzijom da posluži svim zainteresovanima da saznaju osnovne podatke o Grčkoj, a posebno onima koji o Grčkoj znaju malo ili ništa. Zato je na engleskom i objavljena u biblioteci kratkih istorija Kembričke univerzitetske štampe koja je pokrenuta s opšteedukativnim ciljem.

I Klog, kao i Pavlović, uspešno izlazi na kraj s potrebom da se identifikuje s predmetom istraživanja. On u čitavom delu ima neophodnu distancu prema narodu kojim se bavi, ali distancu iz koje provejava i poneka simpatija.

Knjiga je ilustrovana veoma pažljivo odabranim slikama s tumačenjima koja skladno upotpunjuju glavni tekst. Posebnu njenu vrednost čini biografski rečnik najznamenitijih modernih Grka. Genealoške loze grčkih kraljevskih kuća, demografske i statističke tabele i izborni rezultati takođe su dodati knjizi. Hronološka lista glavnih događaja na kraju knjige upotpunjuje utisak o pažljivo i vešto pripremljenom delu. Jezgroviti Klogov stil i sposobnost da uhvati pojedinost koja rečito odlikuje epohu čine čitanje ove knjige zadovoljstvom. Na kraju valja pohvaliti i prevod Nebojše Porčića koji je znalački preneo ne samo jezgroviti Klogov stil već je i uspešno transliterovao grčka imena i pojmove.