U početku bi dokumentarni film… Ne treba zaboraviti da su prve pokretne fotografije koje su 1895. godine snimili Francuzi braća Limijer (Lumière) bile dokumentarnog karaktera. Oni su svojom kamerom snimali predele, ljude i život koji nas okružuje, a taj novi prozor u svet privlačio je tadašnje filmske gledaoce pre svega kao autentični dokument o stvarnosti. Nešto kasnije, početkom dvadesetog veka, razvio se i igrani film koji je brzo prevazišao popularnost dokumentarnog filma ali nikada nije ozbiljno ugrozio opstanak ove filmske vrste. Tematska lepeza onoga što ukratko nazivamo dokumentarni film vremenom se širila – uz filmove o događajima i ljudima i filmske žurnale, javljaju se putopisni, obrazovni, industrijski, sportski, medicinski, nastavni, eksperimentalni, animirani i mnogi drugi žanrovi koji su se granali u okviru razvoja filmske tehnike i filmske umetnosti. Nagli uspon televizije tokom druge polovine prošlog veka svakako je podstakao proizvodnju svih vrsta neigranih pokretnih slika.

FILMSKA TRADICIJA: I kod nas je sve počelo dokumentarnim filmom. Pored stranih snimatelja i pioniri filma u Srbiji pre Prvog svetskog rata (snimatelj Slavko Jovanović, producenti Svetozar Botorić, braća Savić, Đoka Bogdanović) realizovali su uglavnom dokumentarne filmove – "žurnale". U prvoj zajedničkoj državi, Kraljevini SHS/Jugoslaviji, vlast je bila nezainteresovana za razvoj domaćeg filma i kinematografskih delatnosti uopšte te je inicijativa za snimanje filmova bila i dalje prepuštena pojedincima, usamljenim entuzijastima koji su ulagali svoj trud i sredstva da bi nešto ostvarili. Najveći deo te međuratne jugoslovenske filmske proizvodnje spada u kategoriju dokumentarnog filma. Sačuvano filmsko nasleđe prvog perioda razvoja kinematografije na tlu jugoslovenskih zemalja (1896–1945) sastoji se pretežno od dokumentarnih materijala koji, s jedne strane, svedoče o našim filmskim tradicijama, dok s druge strane predstavljaju dragocenu istorijsku građu.

Savremena jugoslovenska kinematografija, nastala 1945, posle završetka Drugog svetskog rata u novoorganizovanoj državi (DFJ-FNRJ-SFRJ-SRJ), otpočela je svoju delatnost na isti način snimanjem filmskih žurnala i realizacijom dokumentarnih i kratkometražnih filmova. Od početnih nekoliko desetina dokumentaraca snimljenih tokom 1945. i 1946, proizvodnja ovih filmskih vrsta je narednih godina brzo rasla, a žanrovska struktura se razgranavala. Već je 1948. snimljeno preko sto, a 1949. godine 166 dokumentarnih i kratkometražnih filmova uključujući i jedan animirani. Država je, uprkos teškoj materijalnoj situaciji, iz kulturnih, obrazovnih, a svakako i političko-propagandnih razloga podsticala i finansirala domaću filmsku proizvodnju, a u okviru toga je posebnu pažnju posvećivala dokumentarnim, obrazovnim, nastavnim, sportskim, dečijim i sličnim filmovima. Tadašnja jugoslovenska filmska kritika i štampa bavile su se problemima dokumentarnog i kratkometražnog filma skoro u istoj meri kao i igranim filmom.

ROĐENjE FESTIVALA: Od samih početaka kratkometražni i dokumentarni filmovi su se suočili sa problemom – kako da dopru do gledalaca kojima su namenjeni? Manji broj filmova ove vrste prikazivan je po bioskopima uz igrane filmove, održavane su posebne tematske predstave za škole, sindikate, vojsku, ali je bilo veoma teško sagledati celokupnu domaću proizvodnju iz svih šest jugoslovenskih republika. To je bio i jedan od razloga organizovanja festivalskih manifestacija na kojima bi se jednom godišnje prikazali odabrani filmovi realizovani po republikama, uporedila zanatska i umetnička dostignuća, sagledale vrednosti i nagradili uspesi.

Od 1954. do 1959. dokumentarni i kratkometražni filmovi prikazivani su na Festivalu jugoslovenskog filma u Puli, uz igrane filmove u okviru posebne sekcije. Manji broj u Areni u večernjim časovima, a najveći deo na prepodnevnim projekcijama u polupraznim bioskopskim dvoranama. Poseban žiri je vršio selekciju i dodeljivao nagrade – takođe Arene – za uspehe u kategoriji dokumentarnog i kratkometražnog filma. Skoro istovremeno, 1954. i 1955, održavan je i u Sarajevu Festival jugoslovenskog dokumentarnog filma, ali se ova manifestacija ugasila jer se domaća kinematografija opredelila za Pulu.

Međutim, na Festivalu jugoslovenskog filma u Puli dokumentarni i kratkometražni filmovi su bili u senci igranog filma, što je opravdano izazivalo nezadovoljstvo autora i producenata ovih filmova. Zbog toga je 1960. došlo do razdvajanja na dve manifestacije – Festival jugoslovenskog igranog filma u Puli i Festival jugoslovenskog dokumentarnog i kratkometražnog filma u Beogradu.

Od 4. do 9. marta 1960. održan je prvi put u Beogradu VII festival jugoslovenskog dokumentarnog i kratkometražnog filma i od tada teče kontinuitet "martovskog festivala" u našem glavnom gradu. Prelazak u Beograd je svakako uticao na konsolidovanje, razvoj i sticanje fizionomije ove manifestacije tokom šezdesetih godina, što se poklapalo sa usponom i umetničkim uspesima jugoslovenskih dokumentarnih, kratkih igranih i crtanih filmova. U uvek punoj Velikoj dvorani Doma sindikata, koja je bila stecište jugoslovenskih stvaralaca, proizvođača, filmskih kritičara i ljubitelja dokumentarnog i kratkometražnog filma, prvi put su domaćoj javnosti predstavljena u punom sjaju ostvarenja "beogradske škole dokumentarnog filma", "zagrebačke škole crtanog filma" i dela mnogih drugih proslavljenih autora ovih filmskih vrsta. Beogradski martovski festival je brzo postao nacionalni festival od međunarodnog značaja. Ponekad mu je prisustvovalo preko 50 gostiju iz inostranstva, kritičara i festivalskih selektora. Put za Oberhauzen, Lajpcig, Krakov, Berlin počinjao je u Beogradu…

DOKUMENTI VREMENA: Tokom pedeset godina prikazano je na festivalima oko 6000 (šest hiljada) raznovrsnih dokumentarnih, kratkometražnih i animiranih filmova. Značajna umetnička ostvarenja, dobri, prosečni ili loši filmovi – sve su to dragoceni dokumenti o vremenu u kome su nastali. Stara svedočanstva o entuzijazmu u ratom razorenoj zemlji; uspesi, dileme, zablude, radosti i razočaranja u drugoj Jugoslaviji; drama čoveka u zemlji koja se raspada, pa opet rat i ratom razorena zemlja i ljudske sudbine – sve su to zabeležile kamere dokumentarista, sve je to prešlo preko festivalskog ekrana. Dokumentarni film je ponekad bio samo objektivni svedok, ponekad propagandista, a veoma često oštra društvena kritika i neumoljiva savest društva sa željom da se prevaziđu teškoće i zlo koje vuče unazad.

Nestanak one stare Jugoslavije smanjio je prostor sa koga su se slivali filmovi na beogradski festival ali nije umanjio broj filmova jer nove (video i DVD) tehnologije pružaju mogućnosti većem broju stvaralaca. U Velikoj dvorani Doma sindikata se, na opštu radost, javljaju "neki novi klinci". Problem Festivala je, više nego ikad, odabir najboljih ostvarenja. Uprkos velikim iskušenjima kroz koja smo prošli tokom proteklih desetak godina kontinuitet Festivala jugoslovenskog dokumentarnog i kratkometražnog filma je održan i uspešno se nastavlja. Takvog festivala nema na prostorima bivših jugoslovenskih republika, Balkana, Srednje Evrope. Možda nastavak tradicije i budućnost beogradskog festivala treba potražiti u saradnji sa kinematografijama sa tih prostora.