Knjiga Spaseni i prokleti – Istorija reformacije obuhvata istoriju ovog pokreta u periodu od jednog veka, od početke reformacije, širenje njenih ideja, opisuje cepanje Rimokatoličke crkve i nastanak evangeličkih, odnosno protestantskih crkava i zajednica, kao i njihovo širenje na evropskom i američkom kontinentu. Delo potpisuje čuveni getingenški istoričar crkve Tomas Kaufman, a u prevodu sa nemačkog jezika Maje Matić, objavljena je u izdanju kuće Clio.

Autor piše pitko i razumljivo, a reformaciju posmatra iz različitih uglova – istorijskog, političkog, kulturnog i, svakako, teološkog. On analizira političku i kulturološku situaciju u Evropi na prelazu iz 15. u 16. vek, kad se najvećim delom kontinenta prostiralo Sveto rimsko carstvo na čijem čelu se nalazio nemački car vladajući uz blagoslov Svete stolice. Pod krunom je objedinjavao mnoge narode i obezbedio neometan protok trgovine i mobilnost ljudi. Istovremeno, krute moralne stege Svetog rimskog carstva kao i piramidalno hijerarhijsko ustrojstvo njenog društva i Rimokatoličke crkve vapilo je za promenom (reformom) na koju su upravo i pre Lutera ukazivali humanisti poput Erazma Roterdamskog.

Kao i tokom takozvanog Avinjonskog (vavilonskog) ropstva papa, Rimokatoličku crkvu i u ovom periodu potresali su skandali. Zarad finansiranja građevinskih i vojnih poduhvata prodavale su se indulgencije, odnosno, oproštajnice: jedan plemić nije morao da se pokaje za svoj greh ili da se promeni, potrebno je bilo samo da dovoljno plati za oproštaj. Na takvu devalvaciju hrišćanske Svete tajne pokajanja nije mogao da oćuti mladi Martin Luter, u to vreme monah Rimokatoličke crkve.

Tomas Kaufman daje vrlo objektivan Luterov portret. On je bio vrlo asketski nastrojen monah iz reda Svetog Avgustina i dobro obrazovan teolog. Sklon čestim postovima i revnosan u svakom uzdržanju, Martin je primetio da ga telo, nažalost, često ne sluša te je stvorio sliku o sebi kao velikom grešniku. To je, uopšte uzev, bio uobičajen mentalitet srednjevekovnog monaštva i pučke pobožnosti. Frustracija zbog slabosti tela vodila ga je ka (pre)naglašavanju učenja apostola Pavla o "opravdanju" koje podrazumeva kako nije moguće da se čovek pred Bogom opravda svojim delima (aktivno), već čoveka opravdava samo Božija milost (pasivno). Drugim rečima, čoveku je zaista dovoljno samo da veruje u tu milost i biće, uprkos svojoj grešnosti, opravdan (spasen). Kasnije je Luter napustio monaški način života, oženio se i dobio šestoro dece, stekao imanje, brinuo o svojim roditeljima i prijateljima.

Kardinal Kajetan je prvi primetio opasnost Luterovog protivljenja oproštajnicama i tvrdio da se spasenje ne postiže (samo) kroz lični odnos sa Bogom nego i kroz pripadnost Crkvi kao posredniku spasenja. Luter je, sa druge strane, naglašavao ovaj lični odnos sa Bogom koji je u osnovi takozvane moderne pobožnosti (devotio moderna), odnosno, kasnije nastalog shvatanja da se može biti pobožan i van Crkve. Time se indirektno negirala moć pape da oprašta grehove, kao i uloga Crkve kao posrednika spasenja. Međutim, dekonstruišući okamenjene crkvene strukture, Luter je stvorio plodno tle za dalje podele: svako ko je imao različito tumačenje Biblije osnivao je novu crkvu.

Nakon kačenja 95 teza na vrata vitenberške crkve 1517. godine počinje njegov sukob sa Rimokatoličkom crkvom, a Kaufman naglašava da je reformatorski pokret u svojim počecima podrazumevao reformu unutar Crkve. Tek će Luterov sukob sa kardinalom Kajetanom i javna osuda na saboru pokazati nemogućnost unutrašnje reforme i dovesti do shizme. U te okolnosti se, naravno, upliće interes nemačkog (saksonskog) plemstva, koje u reformaciji vidi povod za samostalniji položaj pod carem. Izbija Šmalkaldski rat koji će se završiti tek Augsburškim verskim mirom. Ovaj mirovni sporazum poslužiće kao evropski model suživota različitih hrišćanskih denominacija.

Vrlo je zanimljivo da Tomas Kaufman skreće pažnju na neke važne istorijske fenomene koji su umnogome uticali na istorijski razvoj reformacije. Naime, otkriće štampe bilo je ključno za širenje Luterovih ideja – da nije bilo mogućnosti mašinskog umnožavanja tekstova, Luterove ideje nikada ne bi stigle u najudaljenije kutove evropskog kontinenta. Štampari su na Luteru kao plodnom piscu zarađivali mnogo i bili su ozareni kada bi se pojavio sa gomilom rukopisa. Takođe, trgovci i obrazovani ljudi su rasturali njegove spise, a bez toga bi reformacija ostala neznatan događaj pobune jednog monaha u saksonskoj provinciji.

Kroz Luterovu teologiju Biblija biva vraćena u centar teološkog promišljanja. U pozadini ovog promišljanja provlači se renesansni zanos iskazan u maksimi ad fontes – ka izvorima, tačnije, želja da se hrišćanstvo vrati svojim izvornim oblicima i fundira na biblijskim osnovama. Nakon Luterovog prevoda Biblije na nemački jezik, svaki hrišćanin je dobio priliku da čuje i razume Reč Božiju na svom jeziku. Sa druge strane, ovo je oslabilo nadnacionalne društvene strukture i fundiralo nacionalne kulture što je u biti vodilo ka partikularnosti i fragmentarnosti nasuprot crkvenom univerzalizmu.

Vrlo živim i razumljivim jezikom, kome je svakako doprineo kvalitetan prevod, ova knjiga nam može pomoći da razumemo jednu veliku hrišćansku tradiciju kojoj danas pripada više od 800 miliona ljudi širom planete u različitim denominacijama i koja po najnovijim podacima raste. Ona ruši predrasude o jednoj tako važnoj religijskoj zajednici u svetu, a može pomoći da se razumeju kulturološki i religijski tokovi Evrope, kao i političke okolnosti Evrope i Amerike, pa i dela Azije i Afrike.