Druga, socijalistička Jugoslavija nastala posle Drugog svetskog rata (DFJ, FNRJ, SFRJ 1945–1991) – bez obzira na to kako će je istorija danas i ubuduće ocenjivati – suštinski je promenila odnos prema kinematografiji uopšte, a prema domaćoj filmskoj proizvodnji posebno. Državi (režimu, partiji na vlasti) film je bio s jedne strane potreban kao važan činilac kulture, prosvećivanja i doprinosa ugledu u svetu, dok s druge strane ne treba zanemariti ideološke i političkopropagandne uticaje koji su preko ostvarenja sedme umetnosti najlakše dopirali do najširih slojeva gledalaca. Zahvaljujući obimnoj pomoći države, proizvodnja filmova razvila se u svim republičkim centrima: od 1947. do 1954. godine snimljeno je 998 dokumentarnih i kratkometražnih i 40 igranih filmova (u Srbiji 21, Hrvatskoj 8, Sloveniji 8 i Bosni i Hercegovini 3), da bi narednih godina taj produkcioni tempo i dalje rastao. U takvoj je situaciji jugoslovenskoj kinematografiji bio potreban sopstveni nacionalni filmski festival na kome bi se jednom godišnje prikazivala ostvarenja nastala u raznim republikama, sagledali rezultati rada i nagrađivala najuspelija umetnička ostvarenja. Tako je "Prva revija domaćeg filma", koju su 1954. u Puli organizovali filmski entuzijasti sa Marijanom Rotarom na čelu, sama po sebi morala da preraste u "Festival jugoslovenskog filma", a svetlost baklji upaljenih na vrhu zidina pulske Arene 24. juna 1954. u 21 čas nastavljala je da svetli tokom cele (zajedničke) istorije jugoslovenske kinematografije, sve do one tragične 1991. kada je, silom prilika, ugašena.

JUGOSLOVENSKI FILM: Do 1959. na Festivalu jugoslovenskog filma prikazivani su igrani i dokumentarni filmovi, da bi se 1960. manifestacija podelila na Festival jugoslovenskog dokumentarnog i kratkometražnog filma u Beogradu i Festival jugoslovenskog igranog filma koji je ostao u Puli. Tu se tokom decenija ustalio kao vrhunska manifestacija domaće kinematografije na kojoj su se okupljali skoro svi jugoslovenski filmski umetnici, proizvođači distributeri, esejisti i kritičari, novinari i kulturni radnici, kao i mnogobrojni gosti iz inostranstva. I – ono što je najvažnije – desetine i desetine hiljada pravih ljubitelja filma koji su ispunjavali skoro sva mesta u ogromnoj Vespazijanovoj areni. Zabeleženo je da je pojedinim predstavama prisustvovalo i preko 10.000 gledalaca, što je jedinstven filmski auditorijum na svetu.

Usled tragičnih ratnih zbivanja i raspada druge Jugoslavije raspala se i jugoslovenska kinematografija, a 38. Festival jugoslovenskog igranog filma, umesto da bude otvoren 26. jula 1991, otkazan je odlukom s najvišeg mesta u Zagrebu. Ali, Pula je želela da nastavi tradiciju – pretvorivši narednih godina manifestaciju u Hrvatski filmski festival, na kome je prikazivana i vrednovana jednogodišnja filmska produkcija u Hrvatskoj (1992–2000), osim 1994. kada je proizveden samo jedan hrvatski film, pa je program u Areni popunjen stranim filmovima. Godine 2001. najavljen je "novi početak" te je na 48. Festivalu hrvatskoga i europskoga filma prikazano 6 hrvatskih i 16 evropskih filmova, među kojima i Samardžićeva Nataša, za koju je Tijana Kondić dobila Zlatnu arenu za glavnu žensku ulogu. Na 49. Festivalu hrvatskoga i europskoga filma u julu 2002. prikazano je 7 hrvatskih i 10 europskih filmova – i tako je Pula stigla do svoje pedesetogodišnjice.

HRVATSKI FILM: Jubilarna manifestacija nazvana je jednostavno "50. Pula film festival", a tako su u festivalskom katalogu, u hronologiji, preimenovani i svi festivali od 1. do 49, pa je (možda) elegantno izbegnuto navođenje nepodobne reči jugoslovenski. Ovogodišnji festival se, bar donekle, odužio sopstvenoj prošlosti. U katalogu je objavljena "Kronologija nagrađenih filmova i autora na Pulskim filmskim festivalima" (bez drugih prigodnih tekstova), u holu Doma hrvatskih branitelja (bivši dom JNA) izloženi su stari festivalski plakati, a u dvorani Istarskog narodnog kazališta prikazan je retrospektivni program sastavljen od 27 pulskih pobednika iz svih bivših jugoslovenskih republika (nažalost, veoma slabo posećen). Nikakvih simpozijuma ili okruglih stolova posvećenih pedesetogodišnjici nije bilo, pa su dragocena sećanja i nepoznati podaci uglavnom razmenjivani u razgovorima malobrojnih prisutnih festivalskih veterana na terasi Doma hrvatskih branitelja, uz čašu piva ili istarske malvazije. Program inostranih filmova (ove godine posvećen muzici) prikazivan je na Kaštelu istovremeno sa projekcijama u Areni, a u dvorani Kina "Zagreb" prikazivana je revija filmova pulskih autora.

Najzanimljiviji su, svakako, bili hrvatski filmovi koji su prikazani na večernjim projekcijama u Areni – 7 ostvarenja u konkurenciji i 2 van konkurencije. Ocenjivao ih je petočlani žiri: Jirži Mencl, Čedomir Kolar, Jelka Stergel, Matija Ćurić i Dejan Šorak, koji je dodelio 12 Zlatnih arena (srebrnih i bronzanih više nema). Opšti utisak koji ostavlja ovogodišnja hrvatska filmska proizvodnja zaista je dobar. Preovlađuju filmovi koji se umetnički nadahnuto suočavaju sa stvarnim životnim problemima, od kojih neke svakako treba pomenutii. Film Tu Zrinka Ogreste (Velika zlatna arena za najbolji film festivala) jeste sklop šest savremenih priča koje se prepliću i kojima je zajednički imenitelj usamljenost i izgubljenost u sadašnjem vremenu. Besmisao življenja koji pritiska bivše ratnike, samoća penzionisanog muzičara (Zlatna arena za najbolju mušku ulogu Zlatku Crnkoviću), očajnička lutanja jedne narkomanke, sve to blago protkano ratnim sindromom. Film Vinka Brešana Svjedoci (Zlatna arena za režiju, Zlatna arena za kameru Živku Zalaru, Zlatna arena za najbolju glavnu žensku ulogu Almi Prici, Zlatna arena za scenario Vinku Brešanu, Jurici Pavičiću i Živku Zalaru) hrabro i otvoreno bavi se zločinom trojice hrvatskih vojnika nad jednom srpskom porodicom (adaptacija Pavičićevog romana Ovce od gipsa). Filmska alegorija Infekcija reditelja Krste Papića, koja po stilu realizacije podseća na njegovog Izbavitelja, maštovita je i zastrašujuća aluzija na deformacije i paralelne tokove društvenog i političkog života kojima mi ne upravljamo, a koji upravljaju nama. Film Ispod crte Petra Krelje je priča o raslojavanju porodice: stari agramerski bračni par ne može da prihvati mezalijansu svoga sina niti ritam življenja svoga unuka. U filmu ima i hrvatske klasike (Krleža) i ratnog sindroma, ali je svojom šarmantnom svežinom i veštim rediteljskim postupkom osvojio gledaoce i dobio nagradu publike Zlatna vrata Pule. Raskošni (i skupi) istorijski spektakl Branka Ivande Konjanik, komplikovana priča iz XVIII veka koja prikazuje sukobe hrišćanstva i islama na granici Bosne i Hrvatske, nije ostavio utisak ni na žiri ni na gledaoce (na začelju je liste ocena gledalaca).

Najveća vrednost filmskih festivala u Puli uvek je bila Arena, pod uslovom da se u njoj za vreme projekcije nađe bar nekoliko hiljada gledalaca. To je tradicija nekadašnjih filmskih festivala u Puli koja je – kazali su mi – tokom desetogodišnjeg interregnuma bila dovedena u pitanje. Ove se godine publika vratila u Arenu, zainteresovana za domaći (hrvatski) film, a samim tim i za film uopšte. Međutim, Pula film festival, oslonjen na poluvekovnu tradiciju, još traži svoju fizionomiju. U predgovoru ovogodišnjeg kataloga v.d. ravnatelja Tedi Lušetić najavljuje: "Novi autorski i organizacijski tim Pula film festivala ima samo jednu želju – pozicionirati festival kao regionalnu multikulturalnu manifestaciju, što će prerasti granice dosadašnjih festivala, te postati nezaobilazna točka o kojoj jednako razmišljaju hrvatski i inozemni autori." Ambiciozan zadatak, ali će tek budućnost pokazati da li je to lakše reći nego ostvariti.