Arheološki spomenici Dunavskog limesa, granice Rimskog carstva u srpskom Podunavlju, postaće od 2021. godine deo svetske kulturne baštine pod zaštitom Uneska. Iduće godine biće upisani lokaliteti koji se nalaze duž Dunavskog limesa na teritoriji Nemačke, Austrije, Slovačke i Mađarske, a u drugoj fazi, za tri godine, Dunavski limes na teritoriji Srbije, Hrvatske, Bugarske i Rumunije. Konkretno, to znači da će se pedesetak arheoloških lokaliteta u srpskom Podunavlju naći na listi svetske kulturne baštine, pa i oni koji su potopljeni prilikom izgradnje hidrocentrale u Đerdapskoj klisuri.

Ova vest je objavljena neposredno pre završetka 24. međunarodnog kongresa Limes i još više istakla ovaj u javnosti izuzetno primećeni skup na kome je od 2. do 9. septembra u Viminacijumu kod Kostolca skoro 500 arheologa i istoričara prezentovalo najnovija otkrića o granici Rimskog carstva. Zbog kongresa, u Arheološkom parku izgrađene su vojne barake, vizuelno iste kao i one od pre 2000 godina, kad je Viminacijum bio prestonica provincije Gornje Mezije i utvrđenje legije VII Klaudije.

Rimski limes je utvrđena granica od Severnog do Crnog mora, duž Rajne i Dunava, do palestinske pustinje i Arabije – dugačka 7500 kilometara, od kojih je 450 kilometara prolazilo kroz današnju Srbiju. Bio je to fortifikacioni niz više od 40 rimskih logora, od kojih je jedino sačuvan Viminacijum.

Ideja o limesu javila se u vreme Cezarovog naslednika Oktavijana Avgusta. Naime, ekspanzionistička politika Rima u doba Republike, dakle do dinastije Julijevaca-Klaudijevaca i 1. veka n.e., delovala je po sledećem principu: najčešće na poziv nekog plemena koje je u sporu sa drugim, ili kao odgovor na nečiji pljačkaški upad, Rim je odgovarao "mirovnom misijom" nakon koje bi bio bogatiji za novu teritoriju i značajne resurse, princip koji su tokom istorije preuzele druge velike sile. Cezar je tako zauzeo Galiju, pa su njegovi naslednici prigrabili naše sadašnje prostore, Egipat i svaki drugi pedalj na koji su kročili. Rim zbog toga postaje prevelik da bi se uspešno branio na svim stranama, pa se rađa ideja da se na granice carstva pomeri vojska. Time bi se čak i naizgled pokorni saveznici držali na odstojanju, a vojska bi lakše branila teritoriju od pljačkaških i osvajačkih upada. Doduše, neprijateljsku vojsku koja bi uspela da probije granicu i prodre u dubinu teritorije Rima, ne bi mogao niko da odvrati od pljačkanja. Ali, to će isplivati kao problem tek vekovima kasnije.

Avgust je pomerio granice Rima na reke, poput Rajne i Dunava, koje su bile lakše odbranjive. Razvijen je sistem šanaca i zemljanih nasipa, pa i prvih palisadnih zidova. Iza te vodene prepreke nalazile su se vojne tvrđave, kule, bedemi i vojnici – dovoljno da obeshrabri skoro svaku varvarsku vojsku u pokušaju da opljačkaju bogate rimske zemlje. Avgustovi naslednici su kao prioritet odredili dalje razvijanje granica na potezu Rajne i Dunava, kao i konačni razvoj i povezivanje sistema limesa. Delovi ovog grudobrana su sistematski povezivani, sve dok limes nije postao jedna monolitna celina na granici carstva. Ako pogledamo Rim vek nakon Avgustove smrti, otprilike u doba Trajana i Hadrijana (2. vek), već vidimo uobličen limes u punoj snazi. Linija duž reka od Severnog do Crnog mora bila je neprobojna brana. U našoj zemlji ta granica se protezala obalom Srema do Singidunuma, potom šumadijskom stranom Dunava ka Đerdapu, i dalje duž bugarske strane ove reke sve do Crnog mora.

Veliki gradski centri sa kastrumima legija povezivani su mrežom puteva. To je bio prioritet, kako bi se vojska što brže transportovala tamo gde je potrebna. Logori legija više nisu bili jednostavne palisade i nasipi, već kompleksne tvrđave od kamena sa dve linije komunikacije unutar njih i kulama na uglovima i bedemima. Ostatke takvog logora u Singidunumu možemo videti na nekoliko mesta na Kalemegdanu i u Rimskoj sali Biblioteke grada Beograda. Po pravilu, te puteve i tvrđave gradile su legije na limesu.

Svaka legija imala je zadatak da štiti određeni segment limesa. Zbog odbrane Gornje Mezije na primer, u Singidunumu je bila stacionirana legija IV Flavija Feliks (Srećna), a u Viminacijumu VII Klaudija. Ako je u svakoj legiji bilo oko 6000 legionara, moguće je izračunati kolika je vojna sila bila uposlena da štiti granice Rimskog carstva! Osim toga, svaka legija je imala i brojne auksilijarne (pomoćne) trupe, uglavnom sastavljene od romanizovanih varvara, koji su služili Rimu ne bi li dobili građanski status. Ti varvari su Rimu bili nezamenjivi jer su poznavali situaciju i oblast iza limesa, ali su istovremeno predstavljali i opasnost. Tako je Arminije, Germanin iz plemena Heruska, koga je Rim kao taoca obučio vojnoj veštini, stečeno znanje pokazao postavljajući briljantnu zamku rimskoj vojsci u Teutoburškoj šumi 9. godine naše ere. Epilog su bile tri uništene rimske legije, samoubistvo vojskovođe Publija Kvintilija Vara i Oktavijan Avgust zaogrnut u crno koji danima uzvikuje: "Vare, vrati mi legije!"

Tokom Dačkih ratova, početkom 2. veka, car Trajan je na Dunavskom limesu u Gornjoj Meziji pripremao svoje legije protiv Decibala, kralja Dakije. Plan mu je bio da pokori današnji Banat i prostranstva Dakije (Rumunije). Smatra se da ga Trajan ne bi ostvario bez opsežnih priprema koje su poprimile epohalne razmere. Trajanova tabla u Đerdapskoj klisuri je jedno od svedočanstava tog poduhvata, ali most na tom mestu, za koji postoje dokazi da je imao 20 stubova, nije sačuvan. Ipak, kao najbolje svedočanstvo o ovom poduhvatu je Trajanov stub u Rimu. Spiralni reljef ovog spomenika pripoveda o Trajanovim pripremama za rat na našem delu limesa i samom pohodu protiv Dačana, o građenju puteva na limesu Gornje Mezije, proširivanju vojnih kapaciteta tvrđava i postaja, pa i prelazak preko izgubljenog Trajanovog mosta u Đerdapu na teritoriju Dakije, sve uz nemi blagoslov personifikovanog Dunava.

Nakon ratova došlo je do pomeranja limesa u Dakiju. Današnji Srem i Banat su se našli pod rimskom upravom (Bačka nije nikad). Singidunum, današnji Beograd, i dalje je bio grudobran prema nepokorenim narodima, nastavljajući da se urbanistički razvija s obzirom da je limes osim vojnobezbednosnog imao i kulturološki značaj. Uz vojsku nisu išle samo auksilijarne trupe, već i zanatlije, trgovci, špekulanti, porodice legionara, prostitutke i ostali činioci civilizacije. Svu tu masu sveta trebalo je negde smestiti. Njihova naselja uz rimske vojne logore, takozvane kanabe, odvojena su od gradova. Kanabe koje su pripadale području Singidunuma, protezale su se od vojnog logora ka ušću Save i Dunava. Duž tog poteza otkrivena je mreža građevina zanatlija i drugog stanovništva. To nisu bile udžerice podizane nasumice, već organizovano naselje čije su pojedine kuće imale hipokauste, rimski sistem podnog grejanja. Grad se pružao na drugoj strani logora, ka današnjoj Knez Mihailovoj ulici i dalje ka Tašmajdanu, gde su se klesali sarkofazi za obližnju nekropolu. Grad Singidunum pokraj logora i kanaba bio je kao i svaki drugi u carstvu, sa hramovima, forumima, termama (ispod Studentskog parka) i ostalim tragovima romanizacije ovih prostora. Svega toga ne bi bilo bez limesa i obližnje legije.

Vojska jeste bila tu da brani granice od upada nerimskog stanovništva, ali je komunicirala sa njima. Takođe, varvari iza limesa nisu bili imuni na proizvode carstva, isto koliko je i Rimljane interesovala njihova egzotična roba ili sirovine. Putujući trgovci i avanturisti dolazili su do limesa, donosili robu svog naroda, prodavali je ili menjali, i vraćali se na rodnu teritoriju prenoseći priče o sjaju Rimskog carstva. Rimska kultura je bila moda i trend tog vremena, koliko su koka-kola i Holivud danas. Rim je bio multikulturalan centar i predstavljao je ideju o boljem životu, pa su, podstaknuti tim pričama, mnogi stupali u rimske auksilijarne trupe sanjajući da kao deo neke legije proputuju svetom.

Putujući, legionari su po svetu širili rimsku kulturu, a Carstvu su donosili običaje, verovanja, nove kultove i vesti sa raznih strana sveta. Mitrin kult je sa istoka prodro do naših prostora baš preko legionara, i u prvim vekovima bio je ozbiljan konkurent hrišćanstvu. Smatra se da bi možda i prevladao hrišćanstvo, da nije hermetički ostao zarobljen u legionarskom okruženju i da nije bio isključiv prema ženama. U tom konglomeratu uticaja koji se stekao u Rimu i plemenâ iza limesa dolazilo je do razmene kultura i daljeg razvoja multikulturalnosti. U pravom smislu – protoglobalizacija.

Kad su carstvom zavladali politički problemi, a posebno u periodu takozvanih "vojnih careva", odnosno građanskog rata koji će se okončati pojavom Dioklecijana u drugoj polovini 3. veka, nezadovoljni vojnici na granicama često su postavljali svoje komandante za careve. Dioklecijan je tako došao na vlast. Neki delovi limesa bili su predaleko od grada Rima da bi ti samoproglašeni vojni carevi preuzeli stvarnu vlast. Dešavalo se i da su legionari ostavljali svoje položaje na limesu pa su kroz nebranjene delove ulazili varvari. Dakija, na primer, pala je isto kao što je i osvojena.

Limes je s vremenom postao začarani krug. Bilo je sve manje stanovništva voljnog da ratuje, pa se carstvo oslanjalo na varvare koje su zarobili. A oni bi pak sve češće postajali veća pretnja od onih sa druge strane limesa, i tako sve do Velike seobe naroda 375. godine. Pred talasima Germana, Huna, Slovena i ostalih, deo carstva se urušio, a ostatak reformisao u Vizantiju. Limes je u vreme Seobe naroda bio slaba odbrana od napada, a stanovništvo je manje-više prepušteno sebi. Ali, to je već neka druga priča.

Činjenica da se stotine stručnjaka redovno susreće već 24. godinu da na međunarodnom kongresu diskutuje o limesu, dokazuje važnost i obim te teme. Limes je oblikovao rimsko društvo koliko i druga dostignuća carstva o kojima se među stručnjacima mnogo više priča, poput hramova, akvadukta, raskošnih carskih palata i mauzoleja. Nasleđe limesa je živa razmena kultura romanizovanog i varvarskog stanovništva, mnogo više nego što je linija fortifikacija za odbranu. A možda bi na osnovu toga mogle da se izvuku i neke pouke za nas.