Beograd je od Drugog srpskog ustanka do Prvog svetskog rata doživeo metamorfozu iz orijentalne varoši u evropski grad. Nedavno reizdanje monografije Graditelji Beograda 1815–1914. Divne Đurić-Zamolo priča o toj velikoj promeni. Prvo izdanje ove knjige objavljeno je pre tridesetak godina, i odavno važi za traženu bibliotečku vrednost. Izdavač novog izdanja, izmenjenog i dopunjenog mnogim fotografijama, je Muzej grada Beograda.

Detalje iz svedočanstva Divne Đurić-Zamolo, istoričarke arhitekture, o ljudima i njihovim delima zbog kojih Beograd važi za lep grad, prenosimo u ovom tekstu.

HADŽI NIKOLA ŽIVKOVIĆ: Počeci novog života u gradu osetili su se posle 1815. godine za vreme prve vlade kneza Miloša, koji je započeo izgradnju srpskog, savskog kraja. Autorka monografije navodi da je prema do danas poznatim činjenicama, prvi kvalifikovani neimar u obnovljenoj Srbiji kneza Miloša bio Hadži Nikola Živković. Rođen je u Grčkoj, pa je svakako morao učiti škole u Solunu ili Atini. Rukovodio je svim Miloševim gradnjama. Priča se da je svaku ciglu kuckao kako bi proverio njen kvalitet. Pripisuju mu se projekti Konaka kneginje Ljubice i Konaka kneza Miloša u Topčideru. Ljubičin konak, građen uz dosta teškoća zbog radnika i materijala od 1829 do 1831. godine, prva je prava velika građevina u Beogradu od tvrdog materijala, i predstavlja prelazni tip od orijentalne prema zapadnoevropskoj arhitekturi. Ljubičin konak je jedna od najlepših građevina ove vrste u Srbiji. Po završetku ovog posla, knez Miloš je naručio od Hadži Nikole Živkovića i konak za sebe, ali ne u blizini tvrđave i Turaka, već u Topčideru. Radovi su trajali dve godine. Divna Đurić-Zamolo ocenjuje da iako su osnovne karakteristike ove dve Živkovićeve građevine slične, celokupno rešenje Miloševog konaka nije tako uspešno kao kod Ljubičinog.

FRANC JANKE: Ubrzo nakon Hatišerifa iz 1830. godine i dobijanja izvesne samostalnosti, knez Miloš je shvatio da domaći kadar ne može da ostvari njegovu ideju novog grada, pa je zatražio pomoć iz Austrije. Prvi "pravitelstveni indžinir" je Slovak Franc Janke. Došao je iz Beča po preporuci Cvetka Rajovića, i ostao u Srbiji devet godina u najtežim vremenima njene obnove. Dobio je otkaz zbog dinastičkih promena. Franc Janke je najzaslužniji što su u Srbiji preovladala zapadnjačka shvatanja arhitekture. Pripisuju mu se Saborna crkva, Đumrukana (Carinarnica) u Karađorđevoj ulici porušena tokom Drugog svetskog rata, inače prva građevina u Beogradu u duhu klasicizma, zatim fasada Državnog saveta u Ulici kraljice Natalije 29, takođe porušena, kuća Cvetka Rajovića, kasnije Realka, na uglu Uzun Mirkove i Tadeuša Košćuška, i urbanistički plan šireg područja oko ugla Kralja Milana i Kneza Miloša. Kuća Cvetka Rajovića je prva stambena zgrada u Beogradu sagrađena pod uticajem zapadnog stila, znalački i sa bogatom fasadnom dekoracijom.

JAN NEVOLE: Posle stabilizovanja državnih prilika nakon promene dinastije, 1843. godine objavljen je oglas u "Srpskim novinama" u kome su traženi "indžiniri". Ne zna se ko je konkurisao niti ko je primljen, ali je nakon tog oglasa broj dolazaka inženjera i arhitekata u Beograd bio primetno veći. Među njima su i dve ličnosti, možda najznačajnije za razvoj građevinarstva u Srbiji u sledećem dužem periodu – Jan Nevole i Emilijan Josimović.

Kad je dr Janko Šafarik došao u Prag sa zadatkom da u Srbiju dovede inženjera koji bi rukovodio izgradnjom u Srbiji, najviše preporuka je čuo za Jana Nevolea. Ponudio mu je položaj glavnog inženjera i 800 talira godišnje, pa je Nevole pristao, bez obzira na zavidan ugled u Pragu, i sa mladom suprugom 1845. godine došao u Beograd. Tu je sazidao porodičnu kuću i kupio vinograd u Mokrom Lugu. Autor je Vojne bolnice u Njegoševoj 15, srušene zbog gradnje Treće beogradske gimnazije, i Vojne akademije na uglu Kneza Miloša i Nemanjine, srušene u šestoaprilskom bombardovanju. Napustio je državnu službu zbog dinastičkih promena i kao privatnik projektovao i izgradio najlepšu i najveću palatu u Srbiji svoje epohe – Kapetan Mišino zdanje. Potom se vratio u domovinu, ne prestajući da se interesuje za Srbiju. Sva njegova deca imala su srpska imena. Kapetan Mišino zdanje je najznačajniji predstavnik romantičarske arhitekture u Beogradu.

EMILIJAN JOSIMOVIĆ: Verovatno svi Beograđani znaju da je prvi srpski urbanista njihovog grada bio Emilijan Josimović. Rumun poreklom, došao je u Beograd za profesora Liceja, da bi zatim postao rektor Velike škole. U međuvremenu je napisao i prve udžbenike iz arhitekture, što se smatra velikim pomakom u istoriji domaće arhitekture. U oblasti urbanizma, njegovo najveće delo je već pomenuti regulacioni plan iz 1867. godine, ali i geodetsko snimanje tadašnjeg Beograda. Na osnovu analize zatečenog stanja, odlučio je da dotadašnje krivudave i uske ulice zameni pravougaonim blokovima i širokim ulicama, a da problem nedovoljnog zelenila u gradu reši novim šetalištem sa drvoredom na neizgrađenim delovima Šanca i okoline i da pošumi plavljeno polje između varoši i Dunava, što bi bilo skoro pola miliona kvadratnih metara javnog zelenila. Planirao je uređenje keja oko tvrđave pored reka koji bi služio i kao pristanište. Njegov najsmeliji predlog je bio tunel ispod Kalemegdana kojim bi se povezao savski kej sa dunavskim pristaništem. "Sve što sam predložio učinio sam tek posle svestranog razmatranja i pošto sam se tvrdo uverio da će to po nas i prema našim okolnostima tako biti najbolje", rekao je Josimović.

Građevine projektovane u duhu romantizma su i dvorac za kneza Mihaila arhitekte Koste Šreplovića, stari hoteli "Balkan" i "London" inženjera Andrije Vukovića, i Vaznesenjska crkva, najverovatnije Jovana K. Ristića.

JOVAN BUGARSKI: Nakon 1878. godine, nakon rata sa Turskom, pa do sledećeg rata, Prvog svetskog, traje zrelo doba beogradske arhitekture XIX veka. Odlikuje ga eklektična arhitektura, sa osnovnim elementima renesansom i barokom. Autori tog perioda su uglavnom iz Srbije, svi sa diplomom Tehničkog fakulteta u Beogradu i nekog od evropskih fakulteta arhitekture. Divna Đurić-Zamolo najtalentovanijeg i najpoznatijeg među njima smatra Jovana Bugarskog.

Da je Jovan Bugarski autor 126 javnih i privatnih zgrada saznalo se tek krajem sedamdesetih godina prošlog veka, nakon otkrića njegovog autografa – do tada se mislilo da je projektovao samo zgrade Narodnog pozorišta i Starog dvora. Tada je ujedno otkriveno i da je, sme se reći, ulici Kneza Mihaila Jovan Bugarski odredio sudbinu najlepše u gradu. Projektovao je deset kuća u Knez Mihailovoj, sve su bile privatne, a sada su ili dograđene ili porušene. Zgrade na brojevima 18 (kuća K. Mesarovića) i 40 (kuća Radovana Barlovca) imale su prizemlje i dva sprata, a ostale su bile jednospratne. One imaju dugi niz ritmično postavljenih prozora i balkone na prvom spratu. Šest zgrada je projektovao na uglovima Knez Mihailove sa drugim ulicama, što im je odredilo formu. Panđelina kuća na broju 37 na zasečenom delu ima glavni motiv fasade – ona je jedna od najbogatije dekorisanih zgrada Bugarskog. Od svih objekata koje je Bugarski nabrojao u nađenom zapisu, kuća apotekara Delinija na Zelenom vencu 14 jedina pripada romantizmu, pa je verovatno njegovo najranije ostvarenje.

JOVAN ILKIĆ: Od ostalih autora tog perioda (Konstantin Jovanović, Dušan Živanović, Svetozar Ivačković, Milan Kapetanović, František Nekvasil, Milorad Ruvidić i Miloš Savčić) neizbežno je istaći Jovana Ilkića. Tokom studija arhitekture u Beču, kao jedan od najboljih studenata učestvovao je na razradi projekta za tamošnji parlament. Uz diplomu je dobio i pismeno priznanje koje se daje samo izuzetno darovitim studentima, pa je bilo logično da karijeru arhitekte ostvari u Beču. Međutim, kad ga je kralj Milan pozvao da radi na završavanju unutrašnjosti današnjeg Starog dvora, Ilkić je došao u Beograd. Postao je dvorski arhitekta. Osim tog posla, imao je i svoj biro, u svojoj kući u Miloša Pocerca 32. Sam je rešavao osnovu građevine u skici, a zatim bi je davao na razradu svom timu: arhitekti i dvojici tehničara. Fasadu je rešavao sam. Zapisano je da je projektovao oko stotinu objekata. Među njima su i zgrade Narodne skupštine, hotela "Moskva", Oficirskog doma (današnji Studentski kulturni centar) i prelepu kuću Krsmanovića na Terazijama 34.

JELISAVETA NAČIĆ: Prelaz iz XIX u XX vek čini još jedan, ali i poslednji prelom u razvoju beogradske arhitekture do Prvog svetskog rata. Divna Đurić-Zamolo navodi da tada "nastaju i nove tendencije u stilskom shvatanju arhitekture koje treba da prekinu dotadašnja čvrsta pravila o projektovanju pojedinih vrsta građevina. Javljaju se bečka secesija, minhenski jugendstil i francuska dekorativistička arhitektura, koja je došla do izražaja na Pariskoj izložbi 1900. godine. U saglasnosti sa ovim evropskim kretanjima, kod nas se ispoljava i težnja za obnovom srpsko-vizantijskog stila i njegovom širom primenom u domaćoj arhitekturi. Osim toga, u arhitekturi se koristi i nov, pogodan građevinski materijal, armirani beton." Među autorima tog vremena jedna od značajnijih je – Jelisaveta Načić.

Jelisaveta Načić je osobena u istoriji beogradske arhitekture: ona je prva žena graditelj Beograda, i prva žena s diplomom arhitekte. Pričalo se da su je okupatori Prvog svetskog rata internirali u logor Nežider zato što je na jednom delu slavoluka postavljenog na Terazijama, koji je projektovala povodom dočeka pobednika iz balkanskih ratova, napisala "Još ima neoslobođenih Srba". U Nežideru je upoznala profesora iz Albanije, Luku Lukajia, i tamo se za njega i udala. Njeno najznačajnije delo je Osnovna škola "Kralj Petar I" pored Saborne crkve iz 1906. godine. Projektovala je i crkvu Aleksandra Nevskog u Dušanovoj ulici, gradnju crkve je prekinuo Prvi svetski rat, pa je nakon oslobođenja završena po planovima drugog arhitekte. Projektovala je i prvu bolnicu za tuberkulozne u Srbiji koja se nalazila na Vračaru. Tokom Prvog svetskog rata bolnica je oštećena, pa je zatim srušena. Prema njenim planovima izgrađeni su radnički stanovi u Venizelosovoj ulici na uglu sa Ulicom Hercega Stjepana, u Starom gradu. Stanovi u dugačkoj jednospratnici su bili funkcionalni i komforni. Njene su i dekorativne barokne stepenice na Kalemegdanu kojima se sa Savske aleje silazi u Parisku ulicu, a dekorativna ograda na ovoj aleji sa vazama u stilu secesije stradala je u Prvom svetskom ratu.

U monografiji je opisano 35 graditelja Beograda. U predgovoru, Divna Đurić-Zamolo je izrazila nadu da će taj broj povećati neki njeni nastavljači. Ovaj poziv je još otvoren.