Zbog činjenice da su eksponati nekoliko velikih muzeja u Beogradu nedostupni javnosti zato što država nema novca da finansira ovu oblast kulture, dešava se da ostanu nedovoljno primećeni retki muzeji koji rade kao da je sve u najboljem redu. Na primer, Muzej afričke umetnosti. Osim stalnom postavkom u kojoj se nalaze autentični umetnički predmeti naroda afričkog kontinenta, deset zaposlenih u ovom muzeju nastoji da tematskim izložbama i raznovrsnim manifestacijama ("Afro festival" i "Obojeni svet" na primer) dočara kulturnu tradiciju Afrike. Njihove izložbe su zabavne koliko i poučne. One nisu samo prezentacija određenog broja eksponata sa zajedničkom temom, već su pre svega prilika da se (radionicama, predavanjima, koncertima, razgovorima…) materijalizuje fascinacija Afrikom.

Trenutno to postižu aktuelnom izložbom "Mankala – misaona igra", koja traje do 10. jula ove godine, a posvećena je društvenoj igri kojom su nekada pojedina afrička plemena birala vladare.

Autorka izložbe Ivana Vojt odlučila se da priču o mankali predstavi pomoću 43 predmeta – većinom iz privatne zbirke kolekcionara Gibera Ersona, zatim pomoću četiri kratka dokumentarna filma, i raznim pratećim programima. Jedan od njih jeste i igranje mankale u Muzeju, među eksponatima, svakog četvrtka do kraja izložbe između 18 i 20 časova. Ulaz je slobodan, a igrača je neočekivano mnogo.

UMESTO RATA: Odakle potiče mankala i koliko je stara, niko ne može sa sigurnošću da tvrdi, navodi Ivana Vojt u katalogu izložbe. Smatra se da se ova igra igrala još u neolitu, zato što su na arheološkim lokalitetima u Jordanu, Iranu i Keniji pronađene table iz tog perioda. Osim Afrike, gde je bila veoma raširena i koja se smatra njenom postojbinom, i Azije, od Bliskog do Dalekog istoka, igrala se i na prostoru Severne i Južne Amerike. Mankala je termin koji koriste antropolozi, dok je svaki narod naziva drugačijim imenom.

Osnovna pravila ove igre, ona koja se ponavljaju u oko 200 varijanti mankale, su sledeća: dva igrača igraju na zajedničkoj tabli koja je podeljena u dva reda jednakih udubljenja. U svakom redu je isti broj udubljenja. U svako udubljenje igrači stave isti broj "piona", za koje mogu da posluže kamenčići, semenke, školjkice, pasulj, bobice… Igrači naizmenično pomeraju pione iz udubljenja u udubljenje – "seju ih", i to u smeru suprotno kretanju kazaljke na satu, a zatim, pod određenim uslovima, mogu da "pojedu" protivnikove pione. Pobednik je igrač koji sakupi više protivničkih piona. U Afričkom muzeju se igra varijanta mankale pod nazivom "vari", omiljena u zemljama zapadne Afrike, na Karipskim ostrvima i na prostoru zapadne Indije.

Prema tradiciji, mankala je igra samo za odrasle muškarce. Ivana Vojt kaže da za ovo pravilo nema racionalnog objašnjenja, a smatra se da potiče otud što nijednom muškarcu ne bi prijalo da izgubi u igri od žene ili deteta, ali to pravilo je odavno promenjeno. Tradicionalno, mankala se igra samo danju zato što je prema predanju noć vreme kada su aktivni duhovi, preci i božanstva, a ne ljudi. Na Barbadosu, na primer, smatrali su da bi igranje mankale noću moglo da pozove duhove smrti, a na ostrvu Antigvi su se plašili zombija. Jedini koji su smeli da igraju noću bili su kandidati za budućeg kralja. U kraljevstvu Alada, koje je postojalo od 16. do 17. veka na teritoriji današnje zapadnoafričke države Benin, poštovan je običaj da nakon smrti kralja dva pretendenta za njegovo mesto igraju mankalu celu noć. Onaj ko do jutra postigne veći broj pobeda, postajao bi novi kralj. I narod Ganda, koji je živeo u današnjoj Ugandi na obalama jezera Viktorija, birao je kralja pomoću mankale. "Mankala je kao strateška misaona igra istovremeno i igra dobrog proračuna, koja je vodila tome da onaj koji pobedi u duelu, ne samo da je nadmudrio protivnika, dokazao da je inteligentan i da ima strateške veštine, nego je i zadobio naklonost bogova i predaka, što ga je učinilo vrednim titule vladara naroda", kaže autorka izložbe.

U Muzeju afričke umetnosti izložena je komemorativna figura kralja Šjaam a-Mbula a-Ngvonga, osnivača dinastije Bušong koja je na teritoriji Konga vladala narodom Kuba od 16. do 19. veka. Vladarski atribut ove dinastije jeste – tabla mankale. Veruje se da je ovaj kralj na jednom od svojih putovanja otkrio mankalu i doneo je u svoje kraljevstvo, a zatim podsticao njeno igranje u želji da njegovi podanici prestanu da se međusobno glože i svađaju.

Table za mankalu mogu biti različite – dvoredne ili četvororedne, a vizuelno, one simbolišu plodnost zemlje, gajenje životinja i seks. Na izložbi se može videti tabla iz Tanzanije koja je napravljena u obliku žene u ležećem položaju raširenih nogu, tabla naroda Dan iz Obale Slonovače u obliku krokodila ili guštera ili tabla iz Tanzanije koja prikazuje kombinaciju antropomorfnih i zoomorfnih motiva: skulpturalni prikazi muške i ženske glave sa jedne i druge strane table, i postolje izrađeno u formi četvoronožne životinje koja na leđima nosi polje za igranje.

MANKALA U BEOGRADU: Na kraju postavke, iznenađenje: dve table iz Beograda! Nađene su prilikom istraživanja 2006. godine u Donjem gradu Beogradske tvrđave uz kompleks velikog Barutnog magacina. Čuvaju se u Arheološkom institutu u Beogradu, i do sada nisu izlagane. Prema istraživanjima arheologa dr Vesne Bikić i dr Jasne Vuković, table su iz 17. veka. S obzirom da su nađene na prostoru tvrđave, smatra se da su mankalu u Beogradu igrali turski vojnici, pa samim tim da su oni u Srbiju doneli običaj igranja mankale.

Danas se mankala u Beogradu igra u Klubu društvenih igara "C-22" na Novom Beogradu – tu je snimljen jedan od četiri kratka filma izložbe. Ivana Vojt kaže da je mankala primer i dokaz da vreme promeni formu neke tradicionalne vrednosti, i tako je sačuva: "Table za mankalu u Americi sada proizvode fabrike igračaka, a sve je popularnija i mankala u elektronskoj formi, dostupna online sa virtuelnim protivnikom. U Americi i Evropi pedagozi prepoznaju edukativnu funkciju ove igre i uključuju je u nastavne ili vannastavne aktivnosti dece. Igrajući mankalu deca se uče strpljenju, prate pravila i određen smer, igraju pošteno i uče se da prihvate poraz, razvijaju kognitivne i motorne sposobnosti, analitičko mišljenje, matematičke veštine i osećaj za umetnost zato što sami izrađuju table. U Africi se svake godine organizuje veliki broj turnira, a u Ugandi se igra čak i na državnoj televiziji svaki dan po 15 minuta pre dnevnika. Mankala je igra koja je opstala transformišući se kroz vreme. Mi u Muzeju igračima nudimo obe varijante: da igraju na tabli ili sa računarom. Retko ko se odluči za računar."

Intervju – Narcisa Knežević Šijan, direktorka Muzeja afričke umetnosti

Afrika u Srbiji

"VREME": Beogradski Muzej afričke umetnosti je jedini muzej te vrste u regionu. Da li vam to nameće veću odgovornost?

NARCISA KNEŽEVIĆ ŠIJAN: U sredini u kojoj Muzej afričke umetnosti deluje naša prevashodna uloga jeste razvijanje ukusa ili određenih estetskih navika kao i interesovanja za malo poznatu umetnost kao što je afrička. Senzibilizacija publike može poslužiti kao osnova za razvijanje tolerancije ili čak afiniteta prema drugom i za uspostavljanje različitih interakcija. Muzejska edukacija, shvaćena u najširem smislu, može da značajno utiče na formiranje javnog mnjenja. Zbog toga je odgovornost Muzeja afričke umetnosti u domenu prezentacije umetnosti, kulture i nasleđa veoma široka, a čini mi se i značajna.

Sledeći takve ciljeve, prošle godine organizovali ste gostujuće izložbe u beogradskim prigradskim opštinama i u Gornjem Milanovcu.

Izložba umetničke fotografija "Južno od Sahare" autorke Marli Šamir (iz foto-arhiva muzeja) prikazuje obodne delove pustinje, velika prostranstva afričkog kontinenta – regiona Sahel, sa svim njegovim specifičnim istorijskim, demografskim i kulturnim obeležjima. Marli Šamir je boraveći u Maliju, tokom sedme decenije dvadesetog veka, posebnu pažnju posvetila snimanju arhitekture, sakralnih zdanja građenih od blata, što je specifikum Sahela. Monumentalne džamije Gao, Đene, Timbuktu, Mopti, izuzetno su važne, pogotovo danas kada su ovi spomenici, mahom iz 17. veka, ozbiljno ugroženi političkim previranjima i sukobima.

Osnovu kolekcije Muzeja afričke umetnosti čini poklon Vede i dr Zdravka Pečara. Desilo se da su darodavci i dan–danas najprisutniji u uvećavanju muzejske zbirke. Velikom prošlogodišnjom izložbom "Etiopska umetnost iz poklon zbirke Nine Seferović" pokazali ste jedan od tih poklona.

Izložba je predstavila raznorodan materijal: keramiku, slike na koži, slike na platnu, nakit, tkanine, ceremonijalne krstove, češljeve. Istražujući zbirku Seferović, kustosi su sa istorijskog, antropološkog i umetničkog aspekta približili ovu kompleksnu civilizaciju i njene istorijske, ekonomske, socijalne, religiozne i umetničke evolutivne procese. Početak tradicije verskog slikarstva u Etiopiji vezuje se za četvrti vek. Etiopske slike na koži, nastajale u manastirskim radionicama sve do danas, neobičan su spoj prizora svakodnevnog života, tipova ljudi i hrišćanskih tema. Slike na pergamentu iz iste zbirke nastale su u poslednjih pedeset godina, kao produžetak vekovnog likovnog izraza etiopskih hrišćana. Slike su radili anonimni umetnici iako se u novije vreme susreću i one koje su na modifikovan način realizovali poznati etiopski umetnici.

Zaštitni znak Muzeja, ono po čemu vas javnost prepoznaje, jeste Afro festival.

Ova naša godišnja manifestacija na dinamičan način pristupa afričkom nasleđu sa idejom da omogući publici da upozna svu slojevitost i kompleksnost različitih vidova afričke umetnosti. Tako Muzej, kroz svečanost festivala, svakog juna postaje mesto susreta koje Beograd prepoznaje. Čini mi se da je to zato što umetničke radionice čine da se svaki posetilac može osetiti delom jednog kreativnog procesa i nastajanja jednog afričkog predmeta daleko od Afrike. Tokom Afro festivala primenjenu umetnost i zanate okružuju razgovori i susreti, ali i kustoska demonstracija određene likovne tehnike. Tako je bilo prošle godine tokom radionice afričkog veza, koji je bio tema Festivala. Vezeni simboli su uvek u skladu sa predanjem i usmenom tradicijom. Ono što je za afričku umetnost opšta karakteristika – povezivanje verbalnog iskaza i likovne umetnosti – posebno je značajno za umetnost veza. Motiv često zamenjuje pisanu reč, odnosno prenosi poruke značajne za pojedinca, porodicu ili širu zajednicu. U severnoafričkim zemljama tradicija veza razvijala se pod uticajem arapske kulture. Afrički vez može biti veoma komplikovane izrade. U narodu Hausa u Nigeriji izvođenje ukrasa na tunikama riga može da traje i šest meseci. Riga tunike dobijaju se na poklon od islamskih poglavara i smatraju se odećom počasti.

Da li je, u uslovima nepovoljne materijalne situacije, moguće planirati nove izložbe?

U oktobru planiramo izložbu koju dugo pripremamo u saradnji sa Nacionalnom umetničkom galerijom Namibije. Predložili smo afričkim kolegama kustosima da se izlože radovi poznatih umetničkih fotografa koji su snimali u Namibiji, a takođe i fotografije značajnih arheoloških lokaliteta iz perioda neolita koji obuhvataju pećinske slike sa teritorije te zemlje. Radovi umetnika Džona Muafangejoa biće izloženi na njihovu inicijativu, jer je on jedan od najznačajnijih savremenih namibijskih stvaralaca. Biće izložene njegove grafike, linorezi i drvorezi, zatim tapiserije, crteži i dizajn, kroz koje umetnik interpretira svet oko sebe. Razigrane i spontane, takoreći dečije svežine, njegove grafike vezane su za gradski život i odnos muškaraca i žena. Njegovi prizori često sadrže satirični, kritički ili humoristički komentar na događaje, ljude i svakodnevni život.

S. Ć.
foto: a. anđić