Baština materijalna
Kako čuvamo zadužbine Nemanjića
Studenica, Žiča, Mileševa, Sopoćani, Gradac, Banjska, Đurđevi stupovi, Arilje, Dečani, Sveti arhanđeli, Gračanica, Pećka patrijaršija, Bogorodica Ljeviška
Osamsto pedeset godina od kako je Stefan Nemanja sagradio prve zadužbine, manastire Svetog Nikole i Presvete Bogorodice kod Kuršumlije, bio je povod da ih posete predstavnici crkve i države. Mediji su preneli da je tim povodom ministar kulture i informisanja Vladan Vukosavljević najavio da će obnova ova dva manastira biti među prioritetima Ministarstva kulture, s obzirom da su to najstariji manastirski kompleksi iz Nemanjinog doba i da je na njima moguće proučavati ne samo razvojni put manastirskog graditeljstva, već i razvoj materijalne i duhovne kulture srpskog srednjeg veka.
Vladari dinastije Nemanjića su rodonačelnici zadužbinarstva u nas i do danas neprevaziđeni darodavci. Počev od delovanja njenog rodonačelnika velikog župana Stefana Nemanje, tokom druge polovine 12. veka, pa sve do smrti cara Uroša Petog 1371, poslednjeg izdanka ovoga roda, u punom saglasju državne politike i crkve i u privrženosti hrišćanstvu istočnog obreda, svaki od vladara isticao se i kao zadužbinar. Šta je danas sa njihovim zadužbinama, kako ih čuvamo?
Do danas su, u većoj ili manjoj meri, sačuvane autentične celine nemanjićkih manastira: Studenica, Žiča, Mileševa, Sopoćani, Gradac, Banjska, Dečani i Sveti arhanđeli kod Prizrena – kaže za "Vreme" dr Marina Nešković, arhitekta-konzervator, savetnik u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture – Beograd, i naglašava da "ne postoji ni jedna zadužbina iz vremena Nemanjića, bilo da su njeni ktitori sami vladari ili njihova vlastela, da na njoj do danas nisu urađeni veoma složeni i skupi konzervatorsko-restauratorski radovi, a na većini se rade u kontinuitetu od vremena uspostavljanja službe zaštite spomenika kulture neposredno posle Drugog svetskog rata."
Da li su radovi na nekoj od njih kompletirani? "Ovaj složen i osetljiv posao nikada nije i ne može biti potpuno završen, budući da zahteva stalno praćenje i održavanje. Posebno treba imati u vidu činjenicu da su svi ovi spomenici ujedno i aktivni manastiri sa svojim potrebama, koje se svakako moraju uvažavati", kaže Marina Nešković i navodi da su ovog meseca, na primer, nastavljeni konzervatorsko-restauratorski radovi na živopisu naosa Bogorodičine crkve u Studenici, da će uskoro početi radovi na sanaciji i konzervaciji manastirskih građevina u južnom sektoru manastira Banjska, a u septembru će biti nastavljeni radovi na konzervaciji, prezentaciji i uređenju kompleksa manastira Đurđevi stupovi. Inače, tokom ove godine, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture će, u zavisnosti od dinamike pristizanja sredstava Ministarstva kulture i informisanja, izvoditi radove na rekonstrukciji južne bifore na zapadnom pročelju Bogorodičine crkve u Studenici, zatim zaštitne radove u oltarskom prostoru crkve manastira Hilandara, dok će u, manastiru Gračanica, konzervatorsko-restauratorski tretman živopisa biti u celini završen.
Po uspostavljanju institucionalizovane službe zaštite spomenika kulture posle Drugog svetskog rata, kaže Marina Nešković, "manastiri i crkve iz perioda Nemanjića stavljeni su pod zaštitu države među prvima. Mnogi od njih, kao što su na primer manastir Đurđevi stupovi, Gradac, Banjska, Sveti arhanđeli kod Prizrena, nalazili su se u ruševinama, sa manje ili više očuvanim ostacima crkve, ali bez vidnih tragova ostalih manastirskih građevina. Zbog toga su preduzimani obimni i složeni istraživački radovi – vršena su sistematska arheološka iskopavanja, sledila su raščitavanja otkrivenih ostataka i na kraju kroz konzervatorsko restauratorske radove prezentovani su čitavi manastirski kompleksi. Posebna pažnja posvećivana je istraživanju i zaštiti živopisa, što je bio izuzetno težak i složen posao, naročito u onim crkvama koje su bile u ruševinama. Tako su, na primer, sa zidova crkve Sv. Đorđa u manastiru Đurđevi stupovi 1949. godine skinute najugroženije freske i prenete u Narodni muzej u Beogradu, s obzirom da nije postojala mogućnost njihove odgovarajuće zaštite na licu mesta. U manastiru Gradac, zadužbine kraljice Jelene, nad crkvom je podignuta privremena konstrukcija, kao zaštita živopisa do radova na rekonstrukciji crkve koji su obavljeni šezdesetih godina 20. veka."
Ocenjuje se da prve tri decenije rada Republičkog zavoda predstavljaju pravo zlatno doba konzervatorske struke u Srbiji. Svi najznačajniji spomenici istraženi su kroz sistematska i sveobuhvatna arheološka i arhitektonska istraživanja. Marina Nešković navodi da su "otkriveni, zaštićeni i prezentovani manastirski kompleksi Đurđevi stupovi, Sopoćani, Gradac, Mileševa, da su složenim konzervatorsko-restauratorskim radovima vraćeni prvobitni oblici i stilski arhitektonski elementi najznačajnijim crkvama manastira Žiča, Sopoćani, Arilje. Bogorodičina crkva manastira Gradac potpuno je rekonstruisana, dok je crkva Sv. Đorđa u manastiru Đurđevi stupovi restaurirana u meri u kojoj su mogućnost pružali pouzdani materijalni podaci na samom spomeniku i postojeća istorijska dokumentacija – pre svega fotografije nastale pre Drugog svetskog rata kada je crkva doživela poslednja i možda i najveća razaranja. Hiljade kvadrata živopisa otkriveno je u crkvama Bogorodice Ljeviške, Studenice, Arilju, Mileševi…"
Rezultati istraživanja i radova nazaštiti i obnavljanju nemanjićkih zadužbina tokom poslednjih deset godina, su sledeći nabraja Marina Nešković:
"U manastiru Studenica završeni su višegodišnji radovi na restauraciji mermernih fasada, uključujući složene intervencije čišćenja i konzervatorskog tretmana arhitektonske plastike izuzetne vrednosti. Na osnovu elemenata pronađenih prilikom arheoloških iskopavanja – kapitela, delova stubića i parapetnih ploča, rekonstruisana je prvobitna mermerna oltarska pregrada. Paralelno su se odvijali i radovi na restauraciji živopisa, koji još nisu završeni i koji će se svakako izvoditi i u narednim godinama. Značajna otkrića dala su i sistematska arheološka istraživanja u severnom delu manastira.
U manastiru Sopoćani završeni su radovi na istraživanju i obnovi istočnog sektora obimnog zida i rekonzervaciji građevina u severnom i zapadnom delu manastira. Na crkvi su rekonstruisani dvodelni prozori – bifore na ‘glavnom brodu’ i restaurisana je mermerna arhitektonska plastika, uključujući dva postojeća sarkofaga od kojih se jedan nalazi u naosu – kralja Uroša, a drugi u priprati – kraljice Ane, majke kralja Uroša I i žene Stefana Prvovenčanog. Paralelno su izvođeni radovi na restauraciji živopisa koji su još uvek u toku.
Posle obnove monaškog života u manastiru Đurđevi stupovi i rekonstrukcije konaka u kompleksu nad ostacima manastirskih građevina krajem devedesetih godina prošlog veka, izvedeni su složeni radovi na obnovi crkve, kao i radovi na restauraciji i prezentaciji stare Nemanjine trpezarije i kapele kralja Dragutina.
Radovi u manastiru Gradac bili su usmereni na rešavanje problema sanacije od vlage i atmosferskih voda, zbog kojeg je posebno bilo ugroženo izuzetno vredno, iako ne u velikoj meri očuvano zidno slikarstvo. Drenaža oko crkve izvedena je posle višegodišnjih arheoloških iskopavanja koja su sprovedena na svim površinama drenažnog sistema. Sprečavanje dotoka podzemnih voda izvedeno je i prilikom rekonzervacije i statičke sanacije južnih građevina između konaka i ulazne kapije, takođe izvođenjem drenažnog kanala sa spoljne strane obimnog zida. Radovima na sanaciji crkve od vlage stvoreni su uslovi za restauraciju živopisa, koja je počela prošle godine i čije se izvođenje privodi kraju.
Sredstvima Ministarstva kulture i informisanja, prema projektima Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, od 2004. godine izvedeni su radovi na manastirskoj trpezariji manastira Banjska, koji su podrazumevali podizanje zaštitne krovne konstrukcije i sanaciju zidova. Sanirani su i zidovi građevina u južnom delu porte, delimično je obnovljena ulazna građevina, a nad ostacima pirga podignuta je zaštitna krovna konstrukcija. Obimni radovi su izvedeni i na crkvi. Sredstvima Eparhije Raško-prizrenske i manastira, a zahvaljujući i privatnim donacijama, izvedena je delimična obnova i prezentacija unutrašnjosti hrama – urađen je novi pod i ikonostas, rekonstruisana je posuda za osvećenu vodu. Ulazna građevina je potpuno obnovljena, a u okviru srednjovekovne građevine severno od ulaza u manastir izgrađena je prodavnica sa palionicom za sveće i delimično je obnovljen obimni zid između ulaza i konaka."
Manastiri na Kosovu i Metohiji su posebna priča i tiče se, kaže Marina Nešković, dosadašnje i buduće zaštite. Manastir Visoki Dečani je prvi upisan na Uneskovu listu svetske baštine 2004. godine, a dve godine kasnije upisani su i Pećka patrijaršija, manastir Gračanica i crkva Bogorodica Ljeviška. Registrovani su pod zajedničkim imenom "Srednjovekovni spomenici na Kosovu i Metohiji" i nalaze se na Listi svetske kulturne baštine u opasnosti. Marina Nešković kaže da se oni "nalaze u različitom stepenu očuvanosti. I na njima su, kao i na ostalim zadužbinama Nemanjića, prvih decenija nakon Drugog svetskog rata preduzimani obimni radovi. Dečani su imali kontinuitet u životu, pa su i najbolje očuvani, pogotovo njegova crkva i živopis u njoj. Međutim, od manastira Svetih arhanđela kod Prizrena ostao je samo arheološki lokalitet. Naravno da je i on istraživan i konzerviran, ali stepen očuvanosti nije dozvoljavao veće intervencije, pa je taj manastir zaštićen i prezentovan kao arheološki lokalitet. Prvih godina ovog veka postojala je inicijativa da se manastir obnovi, izgrađen je i konak u manastiru, ali je tokom sukoba na Kosovu konak zapaljen i izgoreo. Poslednjih godina je obnovljen, tako da je danas i to živi manastir."
Crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu je u urbanom okruženju, podseća Marina Nešković, i na njoj su pedesetih godina prošlog veka sprovedeni složeni konzervatorski radovi. "Crkva Bogorodice Ljeviške bila je prekrivena tankim slojem maltera i spolja i iznutra, pa je bio poduhvat osloboditi dekorativno ozidane fasade i unutrašnje površine zidova pod živopisom. Konzervacija živopisa je završena još šezdesetih godina, ali crkva je zapaljena. Treba reći da su poslednjih godina urađeni ozbiljni radovi na čišćenju i restauraciji živopisa ove crkve. Važno je reći da manastiri na Kosovu predstavljaju poseban korpus građevina, i da o njima i dalje brine Republički zavod za zaštitu spomenika kulture – Beograd."
Na Kosovu i Metohiji postoji 1300 crkava, manastira i drugih objekata koji čine kulturno nasleđe srpskog naroda u Pokrajini. Sad se o njihovoj bezbednosti brinu posebne jedinice Policije Kosova i snage KFOR-a. Prošlog avgusta, ministar spoljnih poslova Ivica Dačić je predložio da se ovo nasleđe sačuva stvaranjem samostalnih manastirskih zajednica po atoskom modelu u Grčkoj. Završetak dijaloga u Briselu rešiće i to pitanje.
Pokloni Nemanjića
Bogatu graditeljsku aktivnost započeo je u Toplici rodonačelnik dinastije Stefan Nemanja, prvo obnovivši stariju ranovizantijsku crkvu (Bogorodičina crkva kod Kuršumlije), a zatim podigavši u neposrednoj blizini crkvu posvećenu Svetom Nikoli. Neposredno po stupanju na presto velikog župana 1171. godine i preuzimanja vlasti u Raškoj, Nemanja je podigao manastir Đurđevi stupovi u Rasu. Jedinstven položaj – na vrhu uzvišenja koje dominira nad dolinama reka Raške i Deževe, kao i osobena arhitektura crkve Svetog Đorđa sa dve kule na zapadnom pročelju, osnovne su karakteristike ovog sakralnog kompleksa. Na izbor mesta za podizanje manastira moguće da je uticala i blizina Petrove crkve (Crkva Sv. apostola Petra i Pavla) koja je u to vreme bila značajno duhovno sedište, a koja će kasnije postati mesto na kojem su se odvijali ključni događaji u životu Stefana Nemanje: njegovo krštenje, sabor protiv bogumila i predaja vlasti sinu Stefanu, budućem Prvovenčanom kralju.
Posle crkve Svetog Nikole, građene na tradiciji vizantijske arhitekture, sa crkvom Svetog Đorđa započinje stvaranje novog arhitektonskog stila, zasnovanog na uticajima romaničke arhitekture. Raška škola ili raška stilska grupa, kako se danas najčešće naziva, razvijala se kao osobena graditeljska celina između vizantijske arhitekture na Istoku i romaničke na Zapadu tokom čitavog perioda vladavine Nemanjića. Reprezent ove arhitekture i ujedno najobimniji graditeljski poduhvat vezan za ličnost Stefana Nemanje jeste osnivanje manastira i izgradnja Bogorodičine crkve u Studenici. Centralnu crkvenu građevinu, u gotovo pravilnom kružnom prostoru manastira, sa fasadama od belog mermera odlikuje bogato obrađena klesana arhitektonska plastika kojom su uokvireni portali i prozori, od kojih je najraskošniji ulazni zapadni portal i oltarski trodelni prozor. Studenički klesani ukras po preciznosti izrade, kompoziciji i detaljima spada među najvrednija umetnička ostvarenja u srpskom srednjovekovnom crkvenom graditeljstvu.
Sledeći inicijalnu ideju Stefana Nemanje, njegovi naslednici nastavili su graditeljske aktivnosti većeg ili manjeg obima. Neke od njih su se odvijale u već postojećim manastirima, dogradnjama manjih crkava ili drugih reprezentativnih građevina. Tako je, na primer, kralj Radoslav, sin Stefana Prvovenčanog, dogradio pripratu ispred Bogorodičine crkve u Studenici, a kralj Milutin sagradio crkvu Sv. Joakima i Ane, poznatiju kao Kraljevu crkvu. Kralj Dragutin je izgradio trpezariju i kapelu – na mestu nekadašnje ulazne kule u manastiru Đurđevi stupovi – i tako se predstavio kao drugi ktitor ovog manastira, izabravši ga za mesto na kome će počivati. Drugi sin Stefana Prvovenčanog, kralj Vladislav, ktitor je manastira Mileševe, dok je manastir Sopoćane podigao njegov treći sin, kralj Uroš I. Izgrađen u drugoj polovini XIII veka u neposrednoj blizini izvora reke Raške, u oblasti Rasa – središtu srpske srednjovekovne države, manastir Sopoćani sa crkvom Svete trojice jedan je od spomenika na Listi svetske kulturne baštine. Njegovu najveću vrednost čine veoma dobro očuvane freske nastale u drugoj polovini 13. veka. Savršen crtež i plemenit kolorit, svečanost i uzvišenost likova uz izuzetno umeće kreiranja kompozicija – čine ovo slikarstvo remek-delom svetskih razmera.
Žena kralja Uroša I Jelena Anžujska podigla je manastir Gradac sa Bogorodičinom crkvom na kojoj su primenjeni prvi i jedini put u srednjovekovnom sakralnom graditeljstvu elementi gotike (potporni pilastri – kontrafori i prelomljeni lukovi portala i prozora).
Na mestu starije crkve, najverovatnije sedišta moravičke episkopije, kralj Dragutin je krajem 13. veka podigao crkvu Svetog Ahilija u Arilju. Ova građevina izuzetnih vrednosti nastala je takođe u sklopu manastira od kojeg danas postoje samo neznatni ostaci. Danas se nalazi u sklopu savremenog naselja i u funkciji je parohijske crkve.
Zadužbine kralja Milutina brojnošću prevazilaze sve što su sagradili njegovi prethodnici zajedno. U kratkom vremenskom razdoblju, od 1293. do 1321. godine Milutin je obnovio Bogorodičinu crkvu u Hilandaru na Svetoj Gori, podigao Bogorodicu Ljevišku u Prizrenu, Svetog Nikitu u Skopskoj Crnoj Gori, Kraljevu crkvu u Studenici, Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu, Banjsku, i Gračanicu na Kosovu.
Za njegove vladavine počinje da jača vizantijski uticaj na srpsko srednjovekovno graditeljstvo – na stvaranje građevina jednog novog stila čije se razlike u odnosu na dotadašnje građevine ogledaju u opštoj kompoziciji, tehnikama zidanja i materijalima za građenje, kao i oblikovanju drugostepene plastike.
Prvi spomenici tog novog stila predstavljaju već potpuno zrela dela, nastala na kraju jedne velike graditeljske tradicije i od ruke velikih majstora koji su imali za sobom dugogodišnje iskustvo. Za vreme Milutinove vladavine novi stil će suvereno da vlada da bi pred samu njegovu smrt stvorio remek-delo, kako u arhitekturi tako i u slikarstvu u crkvi posvećenoj prazniku Uspenja Bogorodice u manastiru Gračanica, koja se može porediti sa najvećim dostignućima vizantijske umetnosti epohe Paleologa. Ipak, kada je gradio crkvu posvećenu Svetom Stefanu u manastiru Banjska kao svoju zagrobnu crkvu, Milutin je tražio da ona bude po ugledu na Studenicu.
Sledeći osnovnu ideju i likovni izraz graditeljskog ostvarenja rodonačelnika dinastije Stefana Nemanje, podigao je kao svoju zadužbinu – manastir Dečane i sin kralja Milutina, kralj Stefan Uroš Treći (Dečanski). Svakako je monumentalna građevina bila i crkva Sv. arhanđela u istoimenom manastiru kod Prizrena – zadužbina i takođe grobna crkva kralja i cara Stefana Dušana. Za razliku od crkve manastira Dečana, koja je do današnjih dana ostala sačuvana svedočeći o nekadašnjem bogatstvu vladara i umeću graditelja, crkva Sv. arhanđela je gotovo u celosti porušena u 17. veku.
