Šta se događa kada politički zatvorenici robiju, sa sve njenim pratećim sadržajima, ne shvate kao kaznu nego kao redovno stanje stvari i time izbrišu razliku između slobode i tamnice? Šta se događa kada ideji prevaspitanja, kao svrsi modernog zatvora, zatvorenici priđu krajnje ozbiljno, pa je čak – u najboljem hermeneutičkom duhu – razumeju i bolje od onih koji su na tu ideju došli, odnosno bolje od zakonodavca i vlasti koja ih je na robiju poslala, te sami, sve krijući se od stražara i zatvorske uprave, na prevaspitavanju rade tri puta više i bolje nego što to propisuje zatvorski režim? Šta ako samica, kao predmoderni i najteži oblik zatvorske kazne, ne samo da im ne može ništa nego se i sami, u znak protesta zbog nepravednih postupaka zatvorskih vlasti, prijavljuju za boravak u njoj? (Hoće li, kao u onom vicu, biti isterani iz zatvora zbog nepoštovanja kućnog reda, što bi bila paradoksalna posledica ove paradoksalne postavke?!) Šta se, najzad, događa kada bivši robijaši, koji su robiju razumeli kao univerzitet, sada osvoje vlast i uspostave sopstveni univerzitet, pokazujući u međuvremenu ne samo da ih robija nije prevaspitala (bar ne na način na koji je to htela) nego ih je samo još više učvrstila u uverenjima zbog kojih su robije i dopali?

Na ova pitanja sarajevski filozof Ugo Vlaisavljević odgovara u svojoj novoj knjizi Lepoglava i univerzitet i ispisuje uzbudljivo filozofsko štivo o temi koja je gotovo zaštitni znak modernog doba (dakle uvek aktuelna), a koja se na razrušenim prostorima nekadašnje SFRJ ispostavlja kao tema od prvorazrednog, suštinskog značaja, kao možda i najznačajniji politički ulog perioda tranzicije: mesto, uloga i svrhe modernog univerziteta kao toposa čistog i najvišeg znanja. Retkom veštinom da filozofsko izvođenje, potkrepljeno citatima i podgrađeno fusnotama, liši svake mistifikacije i učini bistrim, dinamičnim i toliko zanimljivim da se knjiga čita u dahu, kao vrhunski beletristički tekst, Ugo je Vlaisavljević još jednom potvrdio svoj dobar glas i visok ugled u evropskim (pa time i svetskim) filozofskim krugovima.

Neposlušni, odnosno preterano poslušni robijaši s početka ovog prikaza, zapravo su jugoslovenski komunisti na izdržavanju kazne u simbolu zla prve Jugoslavije, nekadašnjem samostanu, pa potom robijašnici, "klaonici ljudskih duša", kako se izrazio August Cesarec – Lepoglavi. Analizom ponašanja političkih zatvorenika u Lepoglavi, Vlaisavljević započinje izvođenje genealogije socijalističkog univerziteta, da bi kroz preobražaje znanja kao moći, kroz odnos znanja i neznanja, kroz konstituciju neprijatelja kao nečoveka, kroz deklarativnu nepolitičnost, a suštinsku politizaciju socijalističkog univerziteta, pokušao razumeti šta se, zapravo, događalo u poslednjoj deceniji dvadesetog veka na prostoru druge Jugoslavije.

Komuniste zatočene u Lepoglavi (pre)vaspitna uloga teškog rada slabo fascinira: oni o fizičkom radu znaju sve, štaviše u zatvor su i dospeli boreći se za prava onih koji rade, a koji ne vladaju učincima svoga rada. Zatvorsku etiku rada oni proziru kao lažnu i podređenu surovoj sili premodernog kažnjavanja. Njima je potrebno nešto drugo. Oni žele znanje. Rade bolje i više nego što im to propisuje zatvorska uprava da bi sebi raskrčili vreme za čitanje, prevodili dela klasika marksizma, (samo)obrazovali se. Vlaisavljević sasvim doslovno čita njihovu ideju o robijašnici kao univerzitetu, kao mestu na kojem se stiče znanje. Takvo čitanje, oslonjeno na Fukoove analize disciplinarnih režima, proizvodi izvanredan učinak: pred našim očima Vlaisavljević pokazuje kako znanje postaje moć.

Socijalistički će univerzitet, naravno, biti suštinski obeležen tim robijaškim iskustvom novih, revolucionarnih vlastodržaca. Zato neće začuditi sličnost socijalističkog univerziteta i robijašnice. Taj motiv sličnosti dve naizgled savršeno suprotstavljene institucije – robijašnice kao mesta potpune neslobode i tajne i univerziteta kao prostora najveće slobode i najvišeg znanja -, Vlaisavljević će izvarirati u najboljem fukoovskom ključu, pokazujući disciplinarni karakter i disciplinarne mehanizme modernih institucija. Odnos moći i znanja, društvenih i prirodnih nauka, politizacije i depolitizacije, ideologije i istine na socijalističkom univerzitetu, on analizira upravo kao odnos znanja i neznanja, ali i kao nedovršen proces modernizacije upravo zbog tog i takvog porekla socijalističkog univerziteta. Univerzitet u socijalizmu nikada neće postati zaista autonomna institucija, bilo zato što je lažno depolitizovan, bilo zato što je lukavo politizovan. Kao takav, socijalistički univerzitet postaje plodno tle za metastaziranje etnonacionalizma. Da li je, pita (se) Vlaisavljević, sa padom socijalizma pao i socijalistički univerzitet ili je klanica na prostorima druge Jugoslavije bila tek učinak nemoći socijalističkog univerziteta da izađe iz sopstvene, robijaške paradigme?

U nastupajućim raspravama o novom srpskom zakonu o univerzitetu, Vlaisavljevićeva bi knjiga morala biti obavezno štivo ovdašnjih zakonodavaca, ili barem onih među njima koji, dok čitaju (kako bi to rekao T. Pančić), ne miču usnama. Jer, ovde je reč o vrhunskom filozofskom tekstu.