Političke parole i dominantne sadržaje masovnih medija možda je primerenije imenovati kao buku nego kao artikulisani govor. Najudobnije je prosto dlanovima stisnuti uši ostajući tako gluv pred slaboumnim tvrdnjama koje njihovi autori nazivaju “stavovima”. Isprazni govor tada odnosi prevagu. Nevolja je u tome što reči, kada zahvate mase, postaju “materijalna sila”, čak i kada ne ukazuju ni na šta suštinsko i korenito. Novija srpska istorija to ubedljivo potvrđuje.

Na primer, učestale naracije o nacionalnom identitetu u domaćem javnom diskursu retko kada uključuju bliža određenja sadržaja ovog pojma. Nijedan od pojmova sintagme nacionalni identitet, međutim, ne treba primati na prvu loptu iako to neretko čine i učeni naratori. Pre svega, nacija nije isto što i etnicitet. Nacije su proizvod modernog doba, u kome se etničke i kulturne razlike sistematizuju i objedinjuju, nadograđuju ili gube, radi uspostavljanja nacionalne države. Ni identitet nije gotova i jednom za svagda ustanovljena stvar; nema tog identiteta koji nije posredovan razlikom, obuhvatanjem ne-identičnog, suočen sa drugačijim sadržajima, otvoren za nadgradnju. U suprotnom, ne radi se o identitetu, nego o postvarenoj paroli, koju – kako to kaže autor knjige – “vladajuća elita koristi da bi sačuvala svoj privilegovani položaj”. Pitanja o nacionalnom identitetu, odnosno o Srbima i srpskoj naciji, podrazumevaju, dakle, i antropološku lupu i filozofsko ogledalo.

Knjiga Na putu u srpski svet antropologa Ivana Čolovića fokusirana je upravo na pozadinu olakog i nekritičkog korišćenja pojma nacionalni identitet. Lišen razlike, ogledanja u drugom, taj se identitet u domaćim prilikama razume kao “srpski svet”. Traženi identitet je zato puka tautologija jer treba da budemo “ono što jesmo”, “svoji na svome”, odnosno, kako to kaže jedan cenjeni zastupnik ovog nesrećnog identiteta – “Srbi treba da budu Srbi i ništa više, ni manje ni više od toga”. Usvajajući razliku Enca Traversa, prema kojoj je neofašizam relikt starog fašizma, koji nastoji da obnovi izvornu fašističku formu, i postfašizma koji izvire iz fašističke matrice poprimajući drugačije oblike, Čolović u figuri nacionalnog identiteta vidi upravo moderni izraz fašističke ideologije u kome je umesto “krvi i tla” u osnovi “metafizička supstanca nacije”, materijalizovana u nacionalnoj kulturi (jeziku, folkloru, književnosti). To, razume se, nije karakteristično samo za Srbiju. Identitet je postao “sveta hrvatska reč”, a ekstremna desnica u Evropskom parlamentu, otkriva Čolović, oformila je poslanički klub čiji je naziv “Identitet i demokratija”. Postfašizam za razliku od izvornog fašizma ima puzajuću formu, sporo se razvija i na tom putu često tvori komične zaplete, ali i dalje predstavlja ozbiljnu pretnju i to ne samo zbog radikalnog sprovođenja politike “drugim sredstvima”, do koje dolazi kada se jednom uspne u sedlo. Postfašistička retorika kontaminira javni prostor jer se agresivno obrušava na svaki pokušaj da se sadržaji kojima barata ne prihvate zdravo za gotovo, a to, provereno, prolazi – u sredinama gde se već oseća kriza obrazovanja ili kritičke misli.

Nacionalizam u postfašističkom ključu sebe smatra nepolitičkim jer se, navodno, radi o sadržaju koji je toliko svojstven svakom čoveku da predstavlja izvorno iskustvo. Prihvatanje “nepolitičkog” postaje poželjan manir u javnom delovanju, koji praktikuju i apologete i kritičari vlasti. Čolović navodi primer “ekološkog ustanka”, u kome su obe sukobljene političke strane insistirale na nepolitičkom karakteru pitanja zagađenja životne sredine ne uviđajući da se radi o par excellence političkim sadržajima. Izdvajanje navedenog ili bilo kog drugog društvenog problema iz područja politike omogućuje da se zamagli njihova racionalna osnova, da se celokupna stvar predstavi nejasno, da se mitologizuje. U području pretpolitičkog grade se fiksirani i nepromenjivi identiteti, “tradicionalne vrednosti” koje treba braniti od svakog kritičkog pogleda, večne istine kojima se treba zavetovati i u koje se ne sme sumnjati. Svako ko od toga odstupi rizikuje da bude denunciran kao izrod, izdajnik sopstvenog naroda, rušitelj sakralizovanog saveza, čije se poreklo nazire u mitskim nedogledima.

Kritika “nepromenljivih identiteta” i hipostazirane tradicije često se naziva “drugom Srbijom”. Ovaj pojam iskovan je u vreme vladavine Slobodana Miloševića kao izraz neslaganja sa nacionalizmom i projektom proširenja državnih teritorija. U jednom od centralnih tekstova svoje knjige Čolović pokazuje kako se prva i druga Srbija ne smeju razumeti kao bipolarnosti – odnosno kao antinomije, pri čemu je na jednoj strani “autohtona, autentična, istorijska, patriotska, nacionalna i nebeska Srbija”, a na drugoj – “antinacionalistička, moderna, evropska, kosmopolitska, liberalna Srbija”. Ne radi se, dakle, o nepromenljivoj suprotnosti, odnosno inverziji “prve Srbije”, koja postaje zaseban kvazietnički entitet, intelektualna manjina koja s visoka posmatra manje obrazovanu većinu. Druga Srbija, tvrdi Čolović, nije zasnovana na “logici isključivosti”, što se potvrđuje upravo u njenoj nehomogenosti, odnosno, kako to na jednom mestu kaže Latinka Perović – “na oltar njenog jedinstva nisu položene unutrašnje razlike”. Druga Srbija je u tom smislu projekat – što primećuju i neki njeni kritičari – koji se razvija upravo u međusobnom dijalogu, to nije puka suprotnost vladajućim prilikama, entitet koji treba da se naprosto sudari sa “Prvom Srbijom” – “pa šta bude”, nego upravo ideja dijaloga, identitet koji zahteva posredovanje, politički diskurs koji ne polazi od pretpolitičkih nepovredivih istina. Drugim rečima, naglašava Čolović, druga Srbija nije proizvela polarizaciju srpskog društva nego relativizaciju vladajućeg nacionalističkog diskursa ustanovljenog u vreme vlasti Slobodana Miloševića, koji se potom javlja u mnogolikim retušeima do danas. Optužbe da se kritikama i sumnjama prema vladajućoj politici potkopava nacionalno jedinstvo u tom smislu nisu ništa drugo do odbacivanje svake alternative, odnosno zatvaranje u pretpolitičke istine.

Odustajanje od političkog promišljanja i kritičkog posredovanja odražava se na celokupno područje javnog života. Čolović nas podseća na blistave primere: udžbenici istorije (rađeni prema odobrenom planu i programu) javno se bacaju u đubre zato što njihovi autori ne slede mitološku matricu; u štimovanim interpretacijama Dimitrije Tucović i Svetozar Marković su punokrvni etnički nacionalisti; srednjovekovne istorijske ličnosti postaju paradigma za moderno državništvo, a spontana protestna okupljanja građana proglašavaju se proizvodom unapred pripremljene antidržavne zavere.

Ne krijući svoje intelektualne i političke pozicije, Čolović u više navrata pokazuje da njegove teze nipošto nisu zatvorene. To nisu pretpolitički nego politički pojmovi, koji se neprestano izgrađuju upravo u suočavanju, u raspravama oko javne stvari. Drugim rečima, čitalac ne mora da se uvek i u svemu slaže sa autorom knjige Na putu u srpski svet, što predstavlja istinski kontrapunkt “identitetskom” svođenju čoveka, kulture i društva na jednu dimenziju.