Bitef kad mu vreme nije – to je prva asocijacija koju, na osnovu ozbiljnosti i složenosti organizacije, umetničkog dometa i značaja, kao i povišene festivalske atmosfere, stvara osmodnevno gostovanje Drame Slovenskog narodnog gledališča iz Ljubljane u Ateljeu 212 (neke predstave su igrane i u Teatru "Bojan Stupica" i Srpskom narodnom pozorištu). Očigledno je da ovaj ambiciozno zamišljen i uspešno ostvaren projekt, prvi takve vrste od raspada zajedničke zemlje, ima nekoliko aspekata: politički (međunarodno otvaranje i saradnja, obnova kulturnih veza, prepoznavanje različitosti), emocionalni (susret dugo razdvojenih prijatelja i kolega) i umetnički (upoznavanje sa stilskim i tematskim osobenostima savremenog slovenačkog dramskog pozorišta, korisno poređenje s našim pozorištem, neposredni umetnički doživljaj). Pošto me, kao pripadnika mlađe generacije i nekog ko a priori ne priznaje kulturne granice, prva dva aspekta preterano ne zanimaju, u ovom tekstu će biti reči o umetničkom aspektu gostovanja Drame Slovenskog narodnog gledališča.

Na samom početku čekalo nas je iznenađenje: umesto rediteljskog pozorišta, za koje su nam govorili da je zaštitni znak slovenačkog dramskog teatra, dobili smo vrhunsko "glumačko pozorište". I, zaista, glavna vrednost vrlo klasične, realističke dramatizacije i scenske postavke romana Idiot Dostojevskog ("montaža" teksta i režija Mile Korun), nalazi se u igri dvadeset i troje glumaca različitih generacija, koji su svi imali dovoljno prostora za individualnu kreaciju u okviru jedne kompaktne, homogene, tačne, precizne i besprekorno rediteljski orkestrirane ansambl igre. Čini se da uprava pozorišta nije slučajno izabrala baš predstavu Dostojevski: Idiot za početak gostovanja, jer nam ona ubedljivo pokazuje ono što predstavlja jednu od glavnih osobenosti i vrednosti današnjeg SNG-a – njegov, mladim snagama ojačan, glumački potencijal.

Tako smo već u prvoj predstavi upoznali, u najboljem svetlu, grupu glumaca mlađe generacije za koje će se, tokom gostovanja, ispostaviti da nose repertoar pozorišta. Kao prva među jednakima izdvojila se Nataša Barbara Gračner, glumica za koju se, bez ikakvog novinarskog preterivanja, ljubaznosti domaćina, ili džentlmenskog prenemaganja, može odmah ustvrditi da je evropska glumica, zrela za nastupe na vodećim scenama Pariza, Berlina ili Moskve. U tri predstave u kojima smo je videli, ona je pokazala suverenu moć glumačke transformacije, širok stilski i žanrovski dijapazon: prezicna realistička elaboracija dramski zahtevnog lika Nastasje Filipovne u predstavi Dostojevski: Idiot, stilizovana, ekspresivna, energična igra u predstavi Noževi u kokoškama, fina teatralizacija u kombinaciji s odbranjenom emocijom u naslovnoj ulozi predstave Kasandra.

Pored nje, još nekoliko odličnih glumaca izdvojilo se iz mlađeg dela ansambla. Glumu Polone Juh odlikuje, između ostalog, scenski šarm, temperament, komičarski dar, osvešćeno korišćenje tela. U ulogama kojima nam se predstavio, Branko Šturbej je prevashodno pokazao izrazitu suptilnost u dramskoj analizi lika, povezanu s adekvatnim glumačkim sredstvima – pametnim i nenametljivim – što je sve zajedno trijumfovalo u njegovom maestralnom tumačenju kneza Miškina. Mladi prvak Jernej Šugman, kome je pružena velika šansa da u SNG-u istovremeno igra uloge Otela (Šekspir), Alsesta (Molijer), Rogožina (Dostojevski), Poca (Beket), Baala i Mekog Noža (Breht), od kojih je naša publika videla prve četiri, glumac je nesumnjivog dara, eruptivne energije i tehničke preciznosti, ali, reklo bi se, nedovoljne moći transformacije: kao kod filmskih glumaca, u njegovoj igri u prvi plan uvek dolazi lični habitus.

Iako su podele na generacije često proizvoljne i obično besmislene, zarad strukture izlaganja (ako je ovaj tekst uopšte ima) sada ćemo preći na predstavnike srednje glumačke generacije SNG-a (glumice, jel’te, nikad ne dolaze u onu treću generaciju), koji su se najubedljivije iskazali u odličnoj predstavi Riter, Dene, Fos, samom vrhu ovog gostovanja. Vođeni tačnom, preciznom i, što bi se reklo, nevidljivom rukom reditelja Dušana Mlakara, sjajni glumci Milena Zupančič (starija sestra), Silva Čušin (mlađa sestra) i Igor Samobor (brat Ludvig) ostvarili su uzbudljivu, homogenu glumačku igru, u kojoj su se svi elementi besprekorno užljebili i funkcionisali, kao u satnom mehanizmu – dramska studija lika, partnerska saradnja, odnos prema dekoru i rekviziti, igra iz drugog plana.

Taj izuzetan rad omogućio je da drama Tomasa Bernharda, jednog od vodećih evropskih intelektualaca i dramatičara druge polovine XX veka, dođe do publike u svim svojim značenjskim, žanrovskim i emocionalnim nijansama. Glumačka igra donela je i onaj tipično bernhardovski cinizam i oporost u slikanju neizdržljivo zagušljive, morbidne i osujećujuće atmosfere bečkog visokog društva, ali i onu specifičnu strastvenost koja se mučno probija kroz pesimizam i cinizam – onaj snažni Bernhardov vapaj za ljudskim integritetom, dostojanstvom i slobodom… Treba se nadati da će ogromni uspeh koji je slovenačka predstava Riter, Dene, Fos imala pred beogradskom publikom razbiti predrasude, nastale u alkoholnim isparenjima ovdašnjih pozorišnih bircuza, da je veliki austrijski pisac preterano intelektualan i, shodno tome, dosadan, te da ćemo u skorije vreme, prvi put (eto sramote!), i u našoj postavci moći da vidimo komade koji se već odavno igraju u vodećim svetskim pozorištima.

Kada već prelazimo na poređenje s našim pozorištem, prvi zaključak najdirektnije proizilazi iz prethodnog dela analize: osnovna odlika prikazanih predstava Drame SNG-a je vrlo visok profesionalni nivo, proistekao iz tačne, osmišljene, nadahnute, rediteljski precizno vođene igre glumačkog ansambla. Upravo na toj osnovi, nažalost, uviđa se glavna razlika u poređenju sa našim pozorištem, u kome se dešava da ne uspevamo da dosegnemo estetičku raspravu, jer se javljaju problemi na nivou zanata. Naprotiv, u slovenačkom pozorištu koje smo videli, visoki profesionalni standard omogućava kreativnu raspravu – što da ne, i polemiku – o estetičkim odlikama i dometima predstava.

Ta analiza estetičkih dometa svodi se zapravo na analizu rediteljskih prosedea. Gostovanje je zamišljeno tako da nam pruži uvid u vrlo širok raspon rediteljskih prosedea trenutno zastupljenih u produkciji Drame SNG-a: od klasičnih, realističkih postavki Mileta Koruna (Dostijevski: Idiot i Brana) i Dušana Mlakara (Riter, Dene, Fos), preko koncepta naglašene teatralizacije ili scenske zaigranosti Dušana Jovanovića (Kasandra i Čekajući Godoa) i Slobodana Unkovskog (Mizantrop), do koncepta izoštrenog značenjskog pomeranja Eduarda Milera (Otelo). Ovom, nužno pojednostavljujućem grupisanju, jedino se otima osobena i vrlo zanimljiva režija predstave Noževi u kokoškama, zasnovana na diskretnoj znakovitosti scenskog jezika i ujedno jedina koju potpisuje autor mlađe generacije – Mateja Koležnik. Ako se, na opštem planu, programu gostovanja Drame SNG-a nešto može zameriti, onda je to upravo nezastupljenost reditelja mlađe generacije.

Iako su goregrupisani rediteljski prosedei dosledno sprovedeni, uz razumevanje i saradnju glumaca (s izuzetkom stilski neusklađenih rešenja u scenama umiranja u Otelu), neke dileme se ipak javljaju. Da li vrlo plastičan, realistički prikaz učmale atmosfere zabite irske krčme u Brani može da bude pokriće za izuzetno monotoni ritam predstave? Da li prilagođavanje duhu vremena može da bude dovoljno pokriće za značenjski krajnje pojednostavljenu dramaturško-rediteljsku intervenciju na kraju Otela, kojom Jago ostaje nekažnjen, a zlo trijumfuje?

Ipak, najviše dilema stvara problematičan rediteljski pristup Slobodana Unkovskog u predstavi Mizantrop, i to ne samo zato što ona, posle beogradskih Pozorišnih iluzija u režiji ovog autora, ostavlja utisak već viđenog. Glavni problem ove režije nalazi se u tome što sveobuhvatna i naglašena stilizacija, tačnije, teatralizacija u glumačkoj igri, nema dovoljno pokrića u drami. Ona se ne može odrediti kao "koncept" koji izoštrava, preispituje ili problematizuje neka značenja Molijerovog remek-dela, jer se svodi samo na pojednostavljenu, banalnu i nimalo smešnu scensku zaigranost. Tumačenje ove teatralizacije koje nudi kritičarka Martina Šiler – "Unkovski duhovito i s pravom merom ironije parafrazira i reinterpretira igru pozorišta XVII veka" – višestruko je pogrešno. Prvo, dobar ukus teško može da pronađe "dobru meru ironije" u ovoj predstavi; drugo, čak i da se prihvati teza o "duhovitom reinterpretiranju igre XVII", dolazi se do toga da je parodiranje jednog pozorišnog stila slabo pokriće za misaonu ispraznost scenske postavke ovog dela, dela koje nudi bogatu mrežu mogućih tumačenja; treće, igra Molijerove trupe je i sama bila u sukobu s glumačkim stilom epohe, oličenim u patetičnom tonu jednog Monflerija ili Belroza, tako da je i na osnovu toga besmisleno parodirati je.

Jedini zaokret u povišenom tonu i nesadržajnom scenskom čitanju javlja se na kraju predstave, gde se, uz veliku dozu dobronamernosti, može naslutiti bolni i otrežnjujući uvid da je iskrena Selimena zapravo jedina prava žrtva u opštem salonskom licemerju, iz koga se ne izdvaja ni sâm Alsest. Naravno, ovaj površni i neutemeljeni značenjski akcent nije dovoljan da bi se promenio krajnje nepovoljan utisak o predstavi… Ipak, kada na kraju pogledamo celinu ponuđenog programa, ovaj neuspešni potez ne narušava opšti utisak o viđenim predstavama Slovenskog narodnog gledališča iz Ljubljane, pogotovu ne o njihovim zaista sjajnim glumcima.