Nedovoljno je poznato da novosadska Galerija Matice srpske čuva najlepšu i najveću kolekciju srpske umetnosti 18. veka. Reprezentativni deo te kolekcije – više od 100 ikona, grafika, portreta i drvorezbarskih radova – pokazan je na izložbi "Umetnost 18. veka u kolekciji Galerije Matice srpske" upriličenoj u Galeriji Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu. Autorka izložbe je dr Branka Kulić. Takođe, nedovoljno je poznato i da je Galerija Matice srpske jedan od najbogatijih umetničkih muzeja u zemlji. Zato ova izložba, osim što prezentuje umetničke vrednosti naše baštine, predstavlja i Matičinu galeriju, njenu tradiciju i bogatstvo.

Ideju za osnivanje Srpske narodne zbirke ili Muzeuma, današnje Galerije, dao je sekretar Matice srpske Teodor Pavlović 1847. godine, a Lukijan Mušicki, Sava Tekelija i drugi njeni časnici prihvatili su je ugledajući se na slične akcije drugih naroda. Javnost je o tome obaveštena proglasom svim "rodoljubivim građanima" da "novoosnovanom Muzeumu poklanjaju ili poveravaju na čuvanje sve one predmete koji doprinose obogaćivanju narodnog duha i služe njegovom kulturnom napretku". Smatra se da je prvi darodavac bio Sava Tekelija zato što je i pre osnivanja Muzeuma zaveštao Matici dragocenosti, nekretnine, biblioteku, dragocenosti, a među njima i jedanaest porodičnih portreta – jezgro sadašnje Galerije čiji fond broji oko 7000 dela nastalih od 16. veka do danas. Po značaju i celovitosti izdvaja se zbirka srpske umetnosti 18. veka, čiji deo trenutno gostuje u Beogradu.

KA BAROKU: S namerom da ispriča o tom periodu naše kulturne istorije, postavka izložbe u SANU počinje najstarijom ikonom koju čuva Matičina galerija, Blagovestima, nepoznatog ikonopisca 16. veka. U reprezentativnom katalogu izložbe, Branka Kulić podseća da je Milan Kašanin Blagovesti ocenio kao jednu od najlepših ikona koje su kod nas naslikane posle srednjeg veka, i citira njegovo obrazloženje: "Crtež je besprekoran. Siluete su bez one oštrine koja je tako česta na poznijim ikonama, proporcije su savršene, modelacija pomoću senki nežna i puna. Kolorit je bogat, topao i prefinjen." Nakon Blagovesti, najstarija ikona je Usekovanje deset kritskih mučenika iz 1694. godine, delo grčkog ikonopisca Viktora, koja ilustruje početke promene srpske likovne umetnosti od tradicionalne srednjovekovne ka modernoj, baroknoj likovnoj kulturi 18. veka.

"Bez razumevanja promena kroz koje je prošla umetnost 18. veka teško da ćemo razumeti i modernu umetnost", kaže Branka Kulić. "U tom se periodu desila značajna transformacija srpske umetnosti koja je napustila vizantijsku tradiciju, prihvatila je zapadnoevropske uticaje, znači estetske, umetničke i vizuelne vrednosti baroka, i polako se pripremila za 19. vek i njegove promene." Taj put je počeo etapom tradicionalnog slikarstva i putujućim slikarima-zografima. Ikona zasnovana na tradiciji, objašnjava Branka Kulić, tada dobija obeležje simbola nacionalnog identiteta: "Kroz to obeležje, ikona dobija i jasnu profanu funkciju. Po svojoj nameni, zografsko slikarstvo pripada najširim slojevima srpskog naroda, a zapravo označava početak osvetovljenja likovnog iskustva." Većina slikara bili su anonimni majstori, monasi i sveštenici. Pored brojnih nepoznatih stvaralaca, Branka Kulić ističe poetiku Hristofora Žefarovića, Georgija Stojanovića, Stanoja Popovića i Rafajla Miloradovića, i smatra da njihova dela spadaju u remek-dela srpskog slikarstva prve polovine 18. veka. Žefarović je autor ikone Sv. Dimitrije, jednog od najzanimljivijih dela kolekcije 18. veka. Na njoj je, opisuje Branka Kulić, Sveti Dimitrije predstavljen kao svetitelj trijumfator na propetom crvenom konju, verovatno na osnovu njegovog prikaza u Čudima Svetog Dimitrija Solunskog u kojima je opisan kao lepo odeven konjanik na vatrenom konju.

STRANI UTICAJI: Uticaj umetnika pridošlih sa juga Balkana koji su doneli iskustva italijanske renesansne umetnosti, kao i uticaj ruskih umetnika, odredili su slikarstvo ranog baroka. Branka Kulić ga označava kao osoben model barokne umetnosti pravoslavnog sveta. Među slikarima koji su došli iz zapadnoevropskih centara umetnosti i koji stvaraju u duhu levantskog baroka, ističe drvorezbara Jovana Četirevića Grabovca, poreklom iz ohridske slikarske porodice, koji je šezdesetih godina 18. veka živeo u Osijeku, na teritoriji Habsburške monarhije. Ikonostasi crkava u Molovinu, Orahovici i Podravskoj Slatini i manastira Lepavine su njegova najznačajnija dela.

Za uticaj ruskih umetnika na srpsku umetnost 18. veka zaslužan je patrijarh Arsenije Četvrti Šakabenta. Naime, njegovom naredbom je 1743. godine zabranjen dalji rad zografima, "neiskusnim bogomazima", kako ih je nazvao, uz preporuku da odu na školovanje u Sremske Karlovce kod slikara Jova Vasilijeviča, koga je Šakabenta pozvao iz Rusije. "Delovanje slikara Jova Vasilijeviča i Vasilija Romanoviča u ovoj sredini, kao i srpskih slikara vaspitavanih na duhovnoj Akademiji Kijevopečerske lavre, ostaviće izuzetna dela oko polovine 18. veka i učvrstiti orijentaciju ka evropeizaciji umetnosti", kaže Branka Kulić.

Početkom sedme decenije 18. veka, u vreme slikarstva "visokog" baroka, slikari i drvorezbari okreću se ka zapadnoevropskim obrazovnim centrima umetnosti. Promene se uočavaju na delima Teodora Kračuna, najznačajnijeg predstavnika srpskog baroka, i Jovana Popovića, koji predstavljaju značajan iskorak ka aktuelnim srednjoevropskim shvatanjima. Scene se smeštaju u realan svet, Hrist i Bogorodica slikani su prema pravilima profane vladarske ikonografije i oslanjaju se na predloške iz ilustrovanih Biblija. Na figurama svetitelja koje slika Teodor Kračun preovlađuju crveni i smeđi tonovi, a na njegovim manjim ikonama poseban koloristički način s mekim osvetljenjem i prozirnom atmosferom. Krečun je radio ikonostase po crkvama Karlovačke mitropolije – izdvaja se onaj u Sabornoj crkvi u Sremskim Karlovcima. Slikao je i portrete, najpoznatiji njegovi portreti su hopovskog arhimandrita Jovana Jovanovića i karlovačkog mitropolita Pavla Nenadovića.

Među umetnicima koji su u srpsko slikarstvo doneli kasni barok, ističu se Jakov Orfelin i Teodor Ilić Češljar, vodeći predstavnik rokokoa. Češljar je slikao ikone, autor je ikonostasa i zidnih slika u crkvama u Mokrinu, Velikoj Kikindi, Velikom Varadu, Staroj Kanjiži, u Bačkom Petrovom Selu, i portreta. Primer njegovog zrelog slikarstva je Vizija Sv. Jovana Jevanđeliste, ulje na platnu složene kompozicije, iz 1790. godine.

GRAFIKA: Nakon seobe Srba u Habsburšku monarhiju, i nakon osnivanja Karlovačke mitropolije, počinje ozbiljnija produkcija grafike. Ta pojava vezana je za bakroresce Hristofora Žefarovića i Zaharija Orfelina. Bakrorez na papiru Sv. Sava sa srpskim svetiteljima doma Nemanjina iz 1741. godine je verovatno najatraktivnije Žefarovićevo delo na ovoj izložbi. Poručilac, a po svoj prilici i idejni tvorac bakropisa, bio je patrijarh Šakabenta. Branka Kulić kaže da delo predstavlja glorifikaciju srpske prošlosti: "Njime je patrijarh Arsenije Četvrti, sa dubokim političkim razlozima, podsećao caricu Mariju Tereziju na ‘svetlost slave doma Nemanjina’ i na ‘ilirsko’ carstvo." Bakrorez na papiru Sv. Lazar knez srpski Zaharija Orfelina iz 1773. godine primer je likovnih shvatanja po kojima se gube svetački atributi vladara. Orfelinov bakrorez pokazuje modernu misao i novo likovno rešenje – Lazar je predstavljen kao moćni evropski vladar sa svim znamenjima vlasti, s namerom da se bakrorezom odbrani srpsko pravo pod austrijskom vlašću i da se razvije osećanje rodoljublja, kao i da se pomogne veličanju svetovnog dostojanstva poglavara Karlovačke mitropolije.

Izložba "Umetnost 18. veka u kolekciji Galerije Matice srpske" u SANU traje od 17. jula do 11. septembra. Na njoj je, ponovićemo, manji deo stalne postavke kolekcije dostupne u Novom Sadu – nedovoljno poznatog dela srpskog nasleđa.