Umetnički doživljaj Prvog svetskog rata se razlikuje od slike o Drugom svetskom ratu. U većini umetnosti, od slikarstva i muzike do književnosti, Veliki rat je tragičan događaj. I u srpskoj književnosti, pisci učesnici rata, kao što su Dragiša Vasić, Rastko i Veljko Petrović, Dušan Vasiljev, Branislav Nušić, nemaju lepe reči za ovaj rat. A Drugi svetski rat je odmah dobio pozlatu i herojske opise. Isto to važi i za kinematografiju. Iako prvi dobitnik Oskara, film Krila (1927), nije bio antiratni film, već je pre, zbog obilja scena avionskih borbi u kojima je učestvovalo više od 300 pilota, predak avijatičarskih filmova kakvi su Top gan i mnogi drugi. Većina drugih ratnih filmova iz međuratnog perioda prenosila je veoma izraženu antiratnu poruku. Na Zapadu ništa novo (1930) prvi je film koji je dobio Oskara i za najbolji film (produkciju) i za najboljeg režisera. Kao i Remarkov istoimeni roman, pruža izuzetno negativnu sliku Velikog rata. Sličan je primer i film Žana Renoara Velika iluzija (1937). Ne samo što je Gebels odmah zabranio ovaj film u Nemačkoj, već su to uradili i sami Francuzi 1940. godine, nezadovoljni njegovom navodnom defetističkom porukom. Jedini značajan film iz ovog perioda sa patriotskom notom je Narednik Jork Hauarda Hoksa (1941). Prikazivanje ovog filma u SAD se preklopilo sa Perl Harborom, pa je tako, saobraženo inflaciji, ovo ostvarenje jedan od najprofitabilnijih filmova ikad.

Posle Drugog svetskog rata su filmovi o prvom svetskom sukobu i dalje uglavnom bili antiratni. Svi se sećamo Galipolja Pitera Vira (1981), posebno potresne završne scene rovovskog masakra. Upornim negovanjem sećanja na ovo svoje najveće žrtvovanje, i Australijanci su pokazali da je za stvaranje nacije neophodan jedan veliki mučenički narativ. To treba da imaju u vidu oni koji se podsmevaju Srbima, kako su tobože naopaki što imaju slične tragične istorijske priče. U evropskoj kinematografiji i dalje dominiraju antiratne priče, kao što je Veridba je dugo trajala sa Odri Tatu (2004), koji se bavi namernim žrtvovanjem vojnika upućenih na ničiju zemlju. Tu je naravno i Spilbergov Ratni konj (2011) u poznatom sentimentalnom maniru ovog autora. Zanimljivo je da je jedan od najboljih bugarskih filmova svih vremena Kradljivac bresaka (1964), o ljubavnom trouglu srpskog zarobljenika, bugarskog oficira i njegove žene.

MARŠ NA DRINU: U srpskoj kinematografiji Prvi svetski rat se pojavljuje već 1929. godine u filmu Kroz buru i oganj, koji nije sačuvan, a bavi se stradanjima i borbom protiv okupatora u Srbiji. Kasnije su napravljena čak dva filma o Velikom ratu. S verom u Boga Mihajla Popovića (1932) o strašnoj sudbini srpske seljačke porodice, verovatno najbolji međuratni srpski film, kao i dokumentarno-igrani film sa više naslova Stanislava Krakova Za čast otadžbine/Golgota Srbije (1930), koji je dorađen pod naslovom Požar na Balkanu (1940).

Najbolji srpski film o Prvom svetskom ratu je Marš na Drinu Žike Mitrovića (1964). Nevena Daković je pisala da je ovaj film potpomogla i francuska vlada, što je još jedan dokaz pragmatičnosti jugoslovenskih komunista. Ne treba da čudi zašto su komunisti odobrili ovaj spektakl, koji je popularisao pesmu Marš na Drinu. Kao što je Muharem Bazdulj pokazao kako su tek komunisti dali kultni status Mladoj Bosni, jasno je da i njihov odnos prema Prvom svetskom ratu nije bio negativan. Uostalom, Tito je dao više povlastica svojim ratnim protivnicima, nosiocima Karađorđeve zvezde, od njihovog ratnog komandanta Aleksandra Karađorđevića. Mitrovićev film, rađen kao akcioni filmovi, ima i tipskog junaka iz vesterna, kockara-cinika, koga tumači Zoran Radmilović. Za razliku od kasnijih filmova, Žika Mitrović pažljivo rekonstruiše detalje o Prvom svetskom ratu, za koje je koristio kako književna dela tako i istorijske izvore i vojne konsultante.

Posle Marša na Drinu dugo nije bilo srpskih filmova o Prvom svetskom ratu. Postoji serija Izdanci iz opaljenog grma (1972), nastala na osnovu izrazito antiratnih priča Veljka Petrovića. Osamdesetih godina, kada su vrhunile knjige i predstave o Prvom svetskom ratu, nije bilo takvih filmova, sem televizijskog filma Ljubomira Draškića Sveti Georgije ubiva aždahu iz 1989. godine, koji je zapravo snimak istoimene predstave Dušana Kovačevića. TV film Naša Engleskinja u režiji Slobodana Radovića po tekstu Jelice Zupanc, o životu Flore Sends, snimljen je 1997. godine.

Filmovi i televizijske drame o Prvom svetskom ratu su se opet pojavili u 21. veku. Prvi u nizu je dokumentarno-igrani film Zdravka Šotre po scenariju Milovana Vitezovića Gde cveta limun žut (2006), sa možda najlepšim čitanjem Plave grobnice ikada izvedenim (Dragan Nikolić). Iste godine je autorski tandem Radović-Zupanc napravio dramu Rekonvalescenti po delu Dragiše Vasića.

Onda je došao posle Kusturičinih najskuplji srpski film Sveti Georgije ubiva aždahu Srđana Dragojevića (2009). Neki ovaj film smatraju "dekonstrukcijom nacionalnog mita" (Nevena Daković), drugi "falsifikatom istorije" (Bratislav Petković). Treći mu zameraju više nego doslovne omaže Kopolinom filmu Apokalipsa sada i Kjubrikovom Staze slave. Četvrti smatraju da film greši što stavlja glavni naglasak na rovovske borbe, kojih nije bilo za vreme Cerske bitke. Zanimljivo je da se motiv ratnih invalida koji napastvuju žene ponavlja iste, 2009. godine i u drugom skupom filmu Besa Srđana Karanovića, mada su tu invalidi manje istaknuti.

STOGODIŠNJICA: Stogodišnjica Prvog svetskog rata protekla je uz vatrenu raspravu oko Gavrila Principa i Mlade Bosne, koja je imala odjeka i u filmskoj produkciji, ali je to jedna druga priča. O Srbiji i Prvom svetskom ratu snimljena je serija RTS-a Veliki rat autorke Slađane Zarić, sastavljena od efektnih kraćih epizoda od tri vrste: kratkih dokumentarnih priloga, zanimljivo ilustrovanih dokumentarnih izvora i svedočenja o ratu. U toku je i stvaranje multimedijalnog serijala Darka Bajića o Prvom svetskom ratu, koji kombinuje kompjutersku animaciju, crtani film, narativne i dokumentarne delove.

Posebno se treba osvrnuti na neobično delo Heroj 1914. Filipa Švarma i Nikole Lukića. Ovaj film nije imao ogromne budžete nekih od pomenutih filmova iz prve decenije 21. veka, pa su time bogati, ubedljivi i precizni efekti, kao što je bombardovanje Beograda sa rečnih monitora, mitraljeske i artiljerijske borbe, a naročito prva borbena avionska akcija na svetu još upečatljiviji. Ovaj film se veoma razlikuje od nekih filmova s početka ovog veka koji "dekonstruišu" nacionalni mit i pomalo ismevaju srpsku državu, vojsku, pa i sam narod. Heroj 1914. vraća poštovanje za pravog junaka Prvog svetskog rata u Srbiji – seljaka. Time se nadovezuje na Mihajla Popovića i Žiku Mitrovića, ali to čini bez patetike i nepotrebnog patriotskog patosa. A ipak uz dozu racionalnog i opravdanog ponosa na te seljačke pretke. Svi podaci su istovremeno tačni i odlično ilustrovani. Izbegnuta su opšta, mnogo puta ponavljana mesta, a ipak je sačuvana šira slika, dok su istovremeno istaknuti zanemareni ili nepoznati, a neobično slikoviti detalji. Sagovornici su najbolji znalci, na prvom mestu Mile Bjelajac, koji je ove godine objavio i knjigu o istoriografskoj reviziji slike o Prvom svetskom ratu. Tu su i drugi, mlađi, ali već iskusni istraživači (Dmitar Tasić, Suzana Rajić), oficiri i stručnjaci današnje srpske vojske, padobranac Siniša Babić i hirurg dr Mile Ignjatović, a i naš najpoznatiji stručnjak za oružje Branko Bogdanović. Priča o velikim bitkama, Cerskoj i Kolubarskoj, iznova je vizuelno i narativno veoma dobro ispripovedana. Ali nije se ostalo samo na toj veličanstvenoj slici. Bačeno je svetlo i na neke zanemarene, manje blistave epizode iz te 1914. godine. To su, na primer, neuspeli prelazak u Srem, sudbina ranjenika, demoralizacija vojske i streljanja dezertera, ili teško bitisanje običnog vojnika po rovovima.

Godinama se postavlja pitanje: može li se nacionalni istorijski narativ ispričati na savremen način, bez predrasuda, ali ipak sa poštovanjem onih istorijskih tekovina koje to zaslužuju? Ovaj film daje ohrabrujući odgovor.

Naša publika je bila ogorčena na srpsku stručnu javnost posle serije Hrvatski kraljevi. Hrvatska država je uložila milion ili više evra u priču o vladarima ("kraljevima"?) od kojih su ostala četiri pasusa u spisima, jedna krstionica i jedan crkveni prag. Šalim se i preterujem, ali malo. Mnogi su se pitali gde je priča o srpskoj istoriji? Heroj 1914. je jedna priča, koja je dobila manju državnu i materijalnu podršku od pomenute hrvatske serije. Rekao bih, a verujem da nisam suviše pristrasan, da ovo delo može da se prikaže na bilo kojoj svetskoj televiziji.