Umetnički i zanatski predmeti Rimskog carstva na teritoriji Srbije trenutno su na jednom mestu, ne kod nas, već u Italiji. Naime, u Palati Meizlik u Akvileji, gradu između Trsta i Venecije, izložen je 61 eksponat iz Narodnog muzeja u Beogradu i iz drugih srpskih muzeja, na izložbi "Blago i carevi – raskoš rimske Srbije". Izabrani radovi su nastali između prvog i šestog veka, u vreme kada je današnja teritorija Srbije bila deo Rimske imperije, a Akvileja jedan od najbogatijih gradova Carstva na tlu današnje Italije čiji je kulturni uticaj, rekom Savom, dolazio do naših krajeva. Izložbu je pripremio Narodni muzej u Beogradu u saradnji sa Fondacijom "Akvileja", kao deo obeležavanja Evropske godine kulturnog nasleđa. Otvorena je 10. marta i trajaće do 3. juna.

To bi ukratko bio kontekst izložbe. O tome kako je došlo do izložbe i zašto Akvileju interesuju naši eksponati, za "Vreme" priča dr Ivana Popović, autorka izložbe.

"Sve je počelo u Sirmijumu, gde je između 2012. i 2015. godine na severnom delu Carske palate nađeno 50 fragmenata porfira. Porfir je najtvrđi kamen koji postoji na Zemlji, crvenoljubičaste boje, eksploatiše se jedino na rubu istočnoegipatske pustinje, od njega su se pravile uglavnom, ali ne i samo, carske skulpture čija je najveća produkcija bila za vreme Prve tetrarhije, na kraju 3. i početkom 4. veka. Osim tih fragmenata, našli smo i četiri monumentalne baze, od kojih su dve imale i mermerne ostatke stubova, koji govore da je tu postojao oktogonalni hram. Sav nađeni porfir je bio unutar i oko tih stubova. Trenutno ne možemo da kažemo koje vrste je bio taj sakralni objekat, ali mislim da je bio posvećen carskom kultu u kojem su bile te carske statue čije smo porfirne ostatke pronašli."

Ispostavilo se, kaže Ivana Popović, da su ti fragmenti delovi tri glave. "Jedna je sigurno pripadala jednom caru iz vremena Prve tetrarhije – da li je to bio Dioklecijan ili Galerije, nisam sigurna. Naš najveći poznavalac rimske skulpture, profesor Nenad Kambi, s kojim sam se konsultovala, misli da je to Galerije, zbog punoće obraza, mada moram reći da su sve te skulpture iz Prve tetrarhije jednoobrazne, da na njihovim licima nema individualnosti zato što je trebalo da se pokaže da su tetrarsi braća, pa su jednako i predstavljani. Zato je vrlo teško reći ko je ko od njih ali, možda je profesor Kambi u pravu. Da bi ta vladarska glava mogla da predstavlja Dioklecijana ili Galerija, moguće je zaključiti i zbog istorijskih okolnosti. Naime, objašnjava Ivana Popović, "Dioklecijan i Galerije su boravili u Sirmijumu na kraju 3. veka. Uspostavili su ga kao vojnu bazu za obračun sa varvarima koji su upadali na teritoriju Carstva. Oni su u Sirmijumu uspostavili i proslavili svoj konzulat. To su sve istorijski razlozi zbog kojih bi Dioklecijan, koji je ipak bio prvi u sistemu tetrarhije, ili pak Galerije, koji je bio nadležan za Ilirik, imali svoju predstavu u vidu carske glave."

Da je druga glava iz sredine 4. veka, i čija je, otkriveno je po dijademi od dva reda bisera. "Ovakva dijadema se prvi put pojavljuje na Konstantinovom novcu iz 330. godine. Osim njega, nosili su je i njegovi sinovi, među kojima je Konstancije Drugi najviše bio vezan za Sirmijum. Između 357. i 359. godine Konstancije je mnogo unapredio infrastrukturu grada: podigao je i kulturne i civilne građevine i put ka Rimu, što znamo na osnovu miljokaza. Ta druga glava od porfira bila je njegova. Konstancije je bio hrišćanin arijanske orijentacije, a to je bilo vreme borbe protiv hrišćana nikejske dogme, znači borbe pravovernih hrišćana i onih koji su okrenuti arijanskoj jeresi. U Sirmijumu su organizovana četiri verska sabora. Konstancije je uspeo da progura svoju arijansku orijentaciju, pa je tako Sirmijum jedno vreme bio centar arijanske jeresi. Posle Konstancijeve smrti, ipak je uspostavljena pravoverna hrišćanska orijentacija."

Treća glava je bila iznenađenje zato što je, kaže Ivana Popović, predstavljala egipatskog sveštenika. "Odakle on u Sirmijumu? On je potpuno obrijane glave, obrijanih obraza, nema širom otvorene oči karakteristične za portrete careva Tetrarhije već mačkaste oči. Ali, istorijski događaji govore da je sve to logično. Dioklecijan i Galerije su imali zadatak da suzbiju velike pobune u Egiptu, žitnici Rimskog carstva, i oni su ih krajem trećeg veka krvavo ugušili. Da li je to bio razlog da se prikaže i taj egipatski sveštenik? Ova glava je bila većih dimenzija nego carske, što nas je zaista začudilo."

Osim te tri glave od porfira, nađena je carska bista na globu, na zemaljskoj kugli, gotovo očuvana i moguće jedinstvena u svetu. Jedina slična bila je predstava na medaljonu, navodi Ivana Popović, sa jednog pilastra u Gamzigradu na kome su Dioklecijan i Maksimijan predstavljeni kako stoje na globusima. "Postoje neke takve vrlo diskutabilne predstave na svetu, ali nije jasno da li su iz tog vremena, pa zato smatram da je sirmijumski primerak unikatan."

Iz tri glave od porfira i carske skulpture na globu, nastala je sadašnja izložba u Akvileji. "Prvo smo hteli da izložimo samo ta četiri eksponata, bio bi to njihov prvi izlazak van zemlje. Međutim, Fondacija ‘Akvileja’ je htela da priredi veliku izložbu. Na osnovu predloga gospodina Antonija Landija, predsednika Fondacije i nekadašnjeg ambasadora u Srbiji, odlučeno je da se pomoću eksponata nastalih između prvog i šestog veka, predstavi uticaj Rimskog carstva na ovoj teritoriji, tadašnjoj Gornjoj Meziji. Zašto je Fondacija ‘Akvileja’ bila zainteresovana baš za našu teritoriju? Zato što je tu rađanje nove ideologije očigledno. Uostalom, Sirmijum je postao jedna od četiri prestonice Rimskog carstva."

Ivana Popović je smenu ideologija prikazala pričom o osvajanju i romanizaciji Gornje Mezije koja počinje krajem prvog veka "kad je na teritoriji današnje Rumunije uspostavljena jaka kraljevina Dačana, koji su prelazili Dunav u pljačkaškim napadima na rimsku teritoriju. Da bi savladali njihovog kralja Decebala, Rimljani su morali da sazidaju Trajanov put, i most, što su izveli zadivljujućom tehnikom. Posle Decebalovog ubistva, nastao je privremeni mir na limesu. Sirmijum je tom prilikom opet bio strateški centar."

Kad je 284. godine Dioklecijan pobedio Karina na Mlavi, nametnuo se kao jedini vladar. Međutim, s obzirom da nije mogao sam da njom vlada, uspostavio je sistem tetrarhije: avgusti su bili on i Maksimijan, a cezari su Galerije i Konstancije Klor. "Dioklecijan i Galerije su bili ti koji su najviše progonili hrišćane. Godine 303. i 304. bili su veliki progoni hrišćana, pogotovo u Sirmijumu, gde je stradao ogroman broj mučenika čija su suđenja zabeležena: Sveti Irinej, Dimitrije, Sinerota, Sveta Anastasija. U Sirmijumu nema nijedne stope koja nije obeležena krvlju mučenika stradalih za Hristovu veru. Kad je krajem 4. veka Teodosijevim zakonima hrišćanstvo postalo državna religija, doneti su zakoni protiv paganskih kultova. I sav bes zbog stradanja iskaljen je na statue od crvenog porfira. Razbijali su ih. To su ti fragmenti koje smo mi pronašli 2012. godine."

Tokom Druge tetrarhije, posle bitke kod Cibale 316. godine između Konstantina Velikog i Licinija, Licinije je nakon poraza pobegao u Sirmijum, porušio most, uzeo trezor i pobegao u Trakiju. Tamo se 324. godine kod Hadrijanopolja odigrala konačna bitka, posle koje je Konstantin uspostavio apsolutnu vlast."

Posle pobede kod Cibale, Sirmijum je, kao što je već pomenuto, postao jedna od četiri prestonice Rimskog carstva. "Tu je bila kovnica zlatnog novca, Konstantin je tu boravio u periodu od četiri godine i, što je našim kolegama iz Italije bilo najvažnije, Sirmijum je postao jedan od najvećih centara ranog hrišćanstva u celom Iliriku, zahvaljujući uticaju koji je dolinom Save dolazio iz Akvileje."

Takođe, Sirmijum je dobar primer za istraživanje odnosa romanizovanog i varvarskog stanovništva. "Dolazeća varvarska plemena su nosila svoje običaje i prihvatala rimske. U Sirmijumu se na temelju Carske palate vide otisci kolja od sojenica pridošlih plemena, dok se u predmetima zanatske izrade vide uticaji iz Carigrada i drugih vizantijskih centara, što su sve odlični izvori za izučavanje ove teme."

Postavka izložbe "Blago i Carevi – raskoš rimske Srbije" je, ocenjuje Ivana Popović, "jednostavna, ali tako da nema onog što nedostaje. Sva je u sivo-belim tonovima, armanijevski elegantna. U prizemlju postavke je priča o Dunavu sva od divnih fotografija, a na prvom spratu Palate Meizlik su eksponati. Ova izložba je neverovatna reklama za Srbiju."

Sa izložbe

U Palati Meizlik u Akvileji na značaj i moć rimskih imperatora uputiće raznorodni eksponati poput paradnih šlemova i vladarskih skiptara. U postavci su carski portreti u bronzi, poput portreta imperatora Trajana kao dela monumentalne skulpture sa mosta na obali Dunava na Đerdapu, sa svim odlikama realizma rimske portretne umetnosti svojstvenog 1. i početku 2. veka, kao i moćni portret Konstantina Velikog, rođenog u Nišu, imperatora koji je svoju viziju o toleranciji prema progonjenim hrišćanima ostvario Ediktom 313. godine u Milanu, promenivši pogled na svet ljudi tog doba i dalje tokove istorije. Tu su i portreti rimskih vladara 3. veka, careva Albina, Makrina i Kara, ali i portreti od porfira iz vremena Tetrarhije, kao što je portret Galerija iz Romulijane – Gamzigrada ili portret Konstancija II iz Sirmijuma. Na izložbi je i izuzetna grupa tetrarha iz Gamzigrada, carske Romulijane, kao i veličanstvena Beogradska kameja izvedena u višeslojnom sardoniksu, a u slavu pobede Konstantina Velikog nad varvarima.

Izložbom je osvetljen i period promena Rimskog carstva u provincijama na tlu današnje Srbije, period raskošnih carskih palata i gradova: Medijane Konstantina Velikog, Romulijane (Gamzigrad), rodnog mesta cara Galerija, Šarkamena Maksimina Daje ili Sirmijuma, jednu od četiri zvanične prestonice Rimskog carstva u kojoj se nalazila palata Konstantina Velikog i njegovog sina Konstancija II.

Među eksponatima naročito se ističu i monumentalni, bogato dekorisani pozlaćeni vojni šlemovi sa početka 4. veka iz Berkasova i Jarka, pronađeni u blizini carskog Sirmijuma iz vremena bitaka koje su radi prevlasti između sebe vodili Konstantin Veliki i Licinije. Pored eksponata koji veličaju carsku moć, izložena su i dela koja svedoče o religiji i verovanjima, kao i promenama tokom dugog istorijskog perioda koji ova izložba prati: reljefi boga Mitre, statuete Asklepija i Higije iz Medijane, glave boginje Venere iz Sirmijuma i Medijane, Herkula iz Gamzigrada.