Od napuštanja komunističke ideologije, koja je "na ovim prostorima" bila dominantna u drugoj polovini dvadesetog veka, i masovnog okretanja Srba "veri praotaca" – pravoslavlju, za svega petnaest godina izgrađeno je širom Srbije nekoliko stotina crkava, više nego u celom XX veku. Prvi objekat novog crkvenog graditeljstva na razmeđu dva milenijuma je hram Svetog Save na Vračaru, a poslednji je, za sada, onaj "biser" sa neba spušten na vrh planine Rumije iznad Bara.

MAJSTORI, MAJSTORI: Graditeljstvo uopšte uzev, kako svetovno tako i sakralno, pored funkcionalnih zahteva koje građevina mora da ispuni, uslovljeno je raspoloživim materijalom i graditeljskim umećem majstora koji objekat realizuju, kao i finansijskim mogućnostima investitora. Crkve raškog stila iz doba Nemanjića građene su od kamena i pod snažnim romaničkim uticajem, jer su majstori bili "iz Mletaka"; kasnije su mletačke majstore zamenili vizantijski te su crkve građene od kamena i opeke u srpsko-vizantijskom stilu. Nakon toga građene su moravskim stilom, koji je nadgradnja srpsko-vizantijskog i za koji se kaže da je autentično srpski, a nastao je zahvaljujući majstorima koji su se pred Turcima sa juga na sever povlačili. Za "turskog vakta" crkve su građene od drveta sopstvenim snagama, a crkve izgrađene u novom veku i kasnije su barokne, ciglom ozidane, jer su majstori stizali "iz preka".

Danas je, međutim, kada arhitekte i građevinari nisu "uvozni" već domaći, a tehnologija gradnje na tom nivou da se može "pustiti mašti na volju", u arhitektonskom smislu napravljen "korak nazad", pa većina novoizgrađenih crkava oblikom podseća na one srednjovekovne iz nemanjićkog perioda, kao da nije moguće savremenim arhitektonskim jezikom, uz korišćenje savremenih materijala i tehnologijom gradnje, napraviti sakralni objekat koji afirmiše sve što je prostorni i funkcionalni zahtev investitora.

Arhitekta Branislav Mitrović, profesor na Arhitektonskom fakultetu, na ovu temu rekao je u razgovoru za "Vreme" da "ozbiljan arhitektonski stav koji je podržan znanjem, poznavanjem materije i uronjavanjem u problematiku sigurno može da kaže mnogo više u funkcionalnoj i prostornoj nadgradnji", ali i dodao da mu se čini da njegove kolege, koje se bave projektovanjem crkava, mnogo više vode računa o kopiranju Gračanice, Studenice ili moravske tipologije, nego što su se bavile suštinskim kvalitetom prostora gde se vernici obraćaju Bogu, kao da crkve mogu samo tako izgledati i nikako drugačije.

KONZERVATIVIZAM: Po crkvenom zakonu, pravoslavni hram se može graditi samo uz blagoslov episkopa eparhije u kojoj se crkva gradi, i bez obzira na to ko finansira samu gradnju hrama, verni narod ili "kontroverzni biznismen" poput Stanka Subotića, ktitora crkve u rodnom mu Ubu, investitor je isključivo Srpska pravoslavna crkva. Stoga, čini se da je baš u tome razlog što su novoizgrađene crkve često kopija, odnosno kompilacija ranije izvedenih.

Marko Omčikus, istoričar umetnosti, za "Vreme" kaže da je na delu "strašan konzervativizam", po kome je Vizantija izvor i utoka svega, i da se, pored izgradnje novih crkava, u tome ide tako daleko da se u Vojvodini neke barokne crkve građene u vreme Marije Terezije prekrajaju u vizantijski stil, te da se slobodno može reći da se radi i o falsifikatima. "Crkva je za izgradnju pojedinih hramova raspisivala i konkurse, ali su nekim čudom prve nagrade uvek dobijali oni koji nisu tragali za nečim novim, već besomučno kopirali vizantijski stil. Istina, bilo je projekata koji su predlagali nešto novo, koji su čak bili i drugonagrađeni, ali nikad nisu izvedeni." Po Omčikusovim rečima, za ovakvo stanje u crkvenom graditeljstvu danas, najveću odgovornost snosi crkvena jerarhija, odnosno njen konzervativni deo koji je u većini.

AUTOCENZURA AUTORA: Profesor Mitrović kaže da je teško reći gde je srž problema: da li u investitoru, odnosno crkvenoj jerarhiji, ili u projektantima. "Problem sigurno postoji u naručiocu posla i njegovom eventualnom ekstremnom konzervativizmu, ali su problem i projektanti koji su kompromisno, bez ličnih stavova koje bi mogli da odbrane pred investitorom, spremni da načine sijaset ustupaka direktno na štetu kvaliteta proizvoda." A loš proizvod, kaže, naročito ako je o sakralnom objektu reč, šteti svima, ponajviše investitoru.

Po tome, nije problem u investitoru, u ovom slučaju Srpskoj pravoslavnoj crkvi, već u projektantima kod kojih je autocenzura vrlo jaka, i zato, kako objašnjava profesor Mitrović, mnogi autori govore jezikom arhitektonski minulog vremena. "Ne kažem da se oblik i forma preko noći moraju promeniti i prilagoditi današnjem vremenu, ali mislim da je nužan bar mali iskorak koji bi vremenom doveo do stvaranja nove i autentične sakralne arhitekture i koju zasigurno želi i dobar deo crkvene jerarhije."

Arsenije Arsenijević, sveštenik crkve Hristovog vaznesenja u Beogradu, kaže da vreme u kome živimo diktira stil: "Sama činjenica da se crkve zidaju sa mnogo napora dovodi do toga da se često ne može izražavati prevelika širina u samom njihovom izgledu. To, međutim, nije pravilo: hram Svetog Save je netipičan, a hram Svetog Luke na Košutnjaku je pravo remek-delo moderne arhitekture i možda neki uzor kako bi crkve trebalo da izgledaju." Sve je, objašnjava, povezano i sa finansijskim mogućnostima: u srednjem veku sve je bilo usmereno ka crkvenoj umetnosti, ktitori su bili vladari i graditelji su mogli sebi da dozvole veliku slobodu umetničkog izraza. "Zato se uglavnom okrećemo ka srednjovekovnim uzorima, jer je tada liturgijska praksa bila najrazvijenija. Živimo u vremenu u kome se mnogo ne mari za duhovnost, crkvenom umetnošću se ne bavi toliko autora da se mogu očekivati vanredna dela poput srednjovekovnih, tako da radimo kako i koliko možemo."

Profesor Mitrović dodaje da promena stilova u srpskom crkvenom graditeljstvu tokom skoro hiljadugodišnje istorije govori o geografskom prostiranju Srpske crkve i pozitivnoj nameri da se prilagođava vremenu, stilu i mestu gde se nalazi, što svedoči i o njenoj vitalnosti. "To mi i daje nadu da i danas kod investitora, Srpske pravoslavne crkve, postoje snage koje na taj način gledaju na tu problematiku u budućnosti."

JEDNOSTAVNI ZAHTEVI: U građevinskom smislu pravoslavni hram mora imati pripratu, naos i apsidu, koja je od naosa odvojena ikonostasnom pregradom. Priprata je ulazni deo, nekad namenjen "oglašenima" – nekrštenima, odnosno onima koji se za krštenje pripremaju, a danas se u njoj prodaju sveće i razni religijski suveniri – crkveni kalendari, brošure, brojanice. Naos ili brod je centralni deo hrama gde stoje vernici za vreme liturgije, a u apsidi se nalazi oltar ili časna trpeza, gde se u toku liturgije, sakriveno od očiju vernika, osveštava vino i nafora i gde se sveštenici pričešćuju. U apsidi, levo i desno od oltara, takođe od naosa odvojene ikonostasom, nalaze se proskomidija i đakonikon, u kojima se pripremaju hleb i vino za pričest i odlažu odežde, liturgijske knjige i rekvizita.

Iznad naosa je kupola na kojoj je po pravilu oslikan Pantokrator, koji vernike blagosilja, ali i upozorava da su pod stalnom prismotrom i da se sve što čine beleži za konačno suđenje. Po rečima sveštenika Arsenijevića, kupola nije obavezan element crkve kao građevine. Za to su primer, kaže, saborne crkve u Beogradu, Sremskim Karlovcima i Vranju, ali i crkva Svete Sofije u Ohridu. Ispred ikonostasa sa leve i desne strane mogu, ali i ne moraju biti pevnice, a iznad ulaza takođe može ali i ne mora biti prostor za hor.

Svaki pravoslavni hram mora biti osveštan, a osveštavaju ga isključivo arhijereji, čime pokazuju da se hram gradi sa njihovim blagoslovom i to u dva navrata: prvo se osveštavaju temelji, kasnije završena crkva.

Po tome gledano, čelični objekat na vrhu Rumije, koji uz mnogo mašte oblikom podseća na crkve karakteristične za jugozapadnu obalu Jadranskog mora, i koji je po rečima mitropolita Amfilohija svega tri metra dugačak i dva i po širok, po mnogo čemu ne ispunjava osnovne liturgijske zahteve: teško je verovati da se na tako malom prostoru može smestiti priprata, naos i oltar, niti proskomidija i đakonikon. Ipak je osveštan. To samo govori u prilog tezi da Srpska pravoslavna crkva nije toliko konzervativna kao što to neki misle i da je otvorena za promene, ako nigde drugo, ono u arhitekturi pravoslavnih objekata.